Ndonjėherė tė lodhur nga vetvetja pėr shkak tė atyre qė mėsojmė nė jetėn aktive, na vjen zor tė pranojmė vendin ku tė huajt na rendisnin ne shqiptarėve. Diku andej nga fundi, pranė Ruandės mbase. Dhe pėrderisa ne nuk e njohim vetveten mirė, pėrderisa ngremė zėrin, nxijmė gazetat e ēajmė mikrofonat duke pėrbotėruar sa monstruozė jemi, harruar vlerat, kėshtu ka pėr tė ndodhur.

Tė huajt, shumica absolute e tyre, ata qė pėrbėjnė mėhallėn e madhe rrotull shtėpisė, nuk do tė na japin vendin qė na takon kurrė nėse njė ditė ne nuk do tė mėsojmė tė duam para sė gjithash vetveten. Dhe qė tė kesh respekt pėr vetveten, sė pari duhet tė fiksosh nė memorie vlerat, pozitivitetin.

Kombe tė tjera, mė agresivė, mė tė fuqishėm, duket veēse na kanė marrė me pėrdhunė nė ēdo kohė pasurinė dhe vetė jetėn, kanė punuar me kujdes pėr tė na vdekur nė shpirt edhe atė pjesė e cila na bėnte krenarė: – Historinė.

Tė vrarė, tė vjedhur, tė kafshuar dhe sė fundmi tė izoluar, mbase vėrtet ne nuk dukemi mė shumė se tregojmė. Porse ėshtė turp gjithsesi qė tė huajt tė na mėsojnė tė jemi mė shumė krenarė. Dhe ndėrsa grekėt, pėr shembull, na vendosin kufirin, jo vetėm imagjinar, nė Shkumbin, dhe kėtė ua trashėgojnė brezave, pavarėsisht se shifrat tregojnė 2007, sa nacionalistė mbetet tė jemi? Sa dimė ne se Aleksandri i Madh ishte ilir, apo edhe vetė Pirrua i Epirit. Dhe nėse ata mė pas folėn njė tjetėr gjuhė, pse nuk tentojmė tė pėrvetėsojmė atė pjesė qė na takon? Por ky le tė mbetet njė ilustrim. Vonė nuk ėshtė kurrė. Kėtė filozofi sjell edhe historiani gjerman Aleksandre Lambert nė intervistėn e mėposhtme.

Dr. Aleksandre Lambert me qė ju i njihni problemet e vendeve tė Evropės Juglindore, sidomos shqiptarėt, a mund t’u flitni lexuesve tanė, por edhe botės, nė kėtė 95 vjetor tė Shpalljes sė Pavarėsisė sė Shqipėrisė se si i njihni ju shqiptarėt?

Pėrballė tendencės sė pėrgjithshme tė shtypit dhe mediave tė tjera ndėrkombėtare, pjesėrisht tė ndikuara nga propaganda serbe dhe greke si dhe nga gjithė ata qė i mbėshtesin, duke folur keq pėr shqiptarėt – dhe duke qenė se bashkėsia ndėrkombėtare bėn pyetjen pėr tė ardhmen e kėtij populli nė Evropėn Juglindore, unė mendoj se ėshtė koha qė tė paraqitet ky popull nė njė mėnyrė objektive, konstruktive, dhe pse jo edhe tė drejtė.

Mė lejoni t’ju them qė nė fillim se unė nuk mendoj se shqiptarėt janė engjėj dhe popuj tė tjerė duke pėrfshirė edhe Serbėt tė jenė tė tillė. Unė do t’ju flas pėr faktin se me pėrhapjen e klisheve, kėtyre ideve tė rreme shumė herė tė pėrsėritura me fyerje kundėr shqiptarėve, askush nuk do mund t’u ndėrrojė bindjen shqiptarėve pėr dinjitetin e tyre tė shquar as edhe pėr identitetin e tyre kombėtar, pėr tė cilin ata kanė tė drejtė tė jenė krenar.
Me fjalė tė tjera tė flasish qėllimisht keq pėr dikė dhe pa argumente tregon se kemi tė bėjmė me njė vogėlsi shpirtėrore qė mbulon me turp atė qė shpif, sidomos kur nuk ia njeh, por edhe mė keq kur ia mohon vlerat njė populli.

Ēfarė mund tė na thoni pėr zhvillimin e ngjarjeve nė vendet e Ballkanit pas pėrmbysjes sė regjimeve komuniste, sidomos pėr ato lidhur me shqiptarėt ?

Pas luftės sė ftohtė Evropa dy herė nuk ka qenė nė gjendje tė ndalojė genocidet dhe «spastrimet etnike» nė Kontinentin e vet. Po tė mos kishin ndėrhyrė mė nė fund Shtetet e Bashkuara pėr tė ndaluar masakrat nė Bosnje dhe nė Kosovė, asgjė nuk do ta kishte ndaluar regjimin e Milosheviēit tė ēonte deri nė fund genocidin e tij tė bėrė kundėr popullsive myslimane nė Ballkan. Duhet pranuar se Evropa ka disa vėshtirėsi nė punėn pėr tė integruar nė mėnyrė tė drejtė komunitetet e veta myslimane.

Gjithashtu mund tė supozojmė se po tė kishin qenė tė krishterė 8 mijė burrat dhe djemtė qė u masakruan nė Srebrenicė, Mladiēi dhe Karaxhiēi nuk do t’i kishin shpėtuar proceseve tė tyre pėr njė kohė kaq tė gjatė. Nga ana tjetėr duhet tė jemi tė ndėrgjegjshėm se afiliacionet fetare dhe konfesionale tė shqiptarėve nuk kanė qenė shumė tė rėndėsishme pėr ta, as edhe qenėsore nė pėrcaktimin e identitetin tė tyre kombėtar. Nė fakt Gjergj Kastrioti Skėnderbeu, Hero i tyre kombėtar, ishte katolik kur ai luftonte kundėr otomanėve pėr 25 vjet rresht duke mbrojtur lirinė e Shqipėrisė dhe duke penguar ushtritė otomane tė mbėrrinin deri nė Vatikan. Nuk ėshtė njė gjė e rastit qė shumė Papė atė e kanė nderuar me emrin «Kampion i Kristianizmit ». Kurse Volteri ka shkruar pėr tė: « Po tė kishe qenė nė krye tė Perandorisė Bizantine, Gjergj Kastrioti Skėnderbeu, Konstantinopoli nuk do tė kishte rėnė nė duart e Otomanėve », qė nė atė kohė pėrfaqėsonin Perandorinė mė tė fuqishme tė botės. Edhe Napoleon Bonaparti e ka vlerėsuar Skėnderbeun si njė nga katėr «Gjeneralėt» mė tė mėdhenj tė Historisė. E vėrteta ėshtė se shqiptarėt po ta kishin konsideruar fenė islame dhe ēdo fe tjetėr mė tė rėndėsishme se identitetin kombėtar nuk do ta kishin bėrė Skėnderbeun, Hero tė tyre kombėtar.

Si e shpjegoni ju ēėshtjen e kthimit tė shumicės sė shqiptarėve nė fenė myslimane dhe mendimin e ndokujt qė e konsideron kėte fakt si negacion pėr hyrjen e Shqiptarėve nė Evrope ?

Unė mendoj se Evropa duhet tė jetė krenare qė tė ketė nė gjirin e saj kombin shqiptar, i cili duhet vlerėsuar si shumė tolerant. Pėr shqiptarėt ēfarėdo qė tė jesh mysliman, ortodoks, katolik, por edhe atė, je po aq shqiptar dhe po aq i respektuar sa gjithė tė tjerėt. Ėshtė e vėrtetė se gjatė pushtimit otoman shumė shqiptarė u kthyen nė mysliman. Por e vėrteta ėshtė se kryengritjet mė tė shumta kundra Perandorisė Otomane janė bėrė mė tepėr nga shqiptarėt se sa nga popujt e tjerė tė krishterė. Pėrkundrazi, ndėrrimi i fesė pėr shqiptarėt ka qenė njė mjet pėr tė ruajtur identitetin e tyre kombėtar, dhe ata e kanė ruajtur kėtė identitet pėr njė kohė shumė tė gjatė.

Shumė kohė pėrpara ardhjes sė qytetėrimit sllav nė Evropėn Perėndimore dhe shumė pėrpara ardhjes sė serbėve nė Ballkan (ata erdhėn nė shekullin e VII – tė pas Krishtit). Shqiptarėt kishin njė qytetėrim tė tyre nė juglindje tė Evropės dhe e kanė ruajtur kulturėn e tyre gjatė shekujve edhe pse janė ndodhur midis dy kulturave mė tė rėndėsishme tė Evropės tė asja kohe, greke dhe romake. Dhe kjo ėshtė njė provė qė flet nė tė mirė tė shqiptarėve, po tė kemi parasysh se nė tė njėjtėn kohė shumė popuj tė tjerė tė Evropės u romanizuan, u gjermanizuan, dhe u sllavizuan. Te shqiptarėt ky fenomen asimilimi ndodhi vetėm te popullsia ortodokse e atyre krahinave kufitare qė jetonin afėr serbėve dhe grekėve. Ata nuk i qėndruan presionit fetar tė drejtuar nga kisha ortodokse qė ėshtė e njohur shumė mirė nė histori pėr ēėshtje asimilimi. Ata e humbėn identitetin e tyre kombėtar pėr t’u bėrė grekė, serbė e malazezė vetėm pėr tė ruajtur fenė ortodokse.

Shqiptarėt katolikė e kanė patur mė tė lehtė ta ruajnė identitetin e tyre shqiptar, sigurisht nga mbėshtetja e fuqishme e Vatikanit. Shqiptarėt qė u konvertuan nė myslimanė e patėn mė tė lehtė ruajtjen e identitetit kombėtar shqiptar se feja myslimane ishte feja zyrtare e pushtuesit.

Njė meritė e tyre ėshtė fakti se ata morėn vetėm kulturėn osmane, dhe nuk u asimiluan prej tyre siē mund tė ketė ndodhur me popuj tė tjerė nė Perandorinė otomane, tė cilėt humbėn edhe gjuhėn. E vėrteta ėshtė se shqiptarėt e konvertuar nė fenė islame, u sollėn gjithmonė si vėllezėr me shqiptarėt ortodoksė e katolikė, duke ndihmuar kėta tė fundit nė zgjidhjen e drejtė tė shumė problemeve me administratėn turke.

Pasi sqaruam ēėshtjen e konvertimit fetar tė shqiptarėve nė Mesjetė, ēfarė mund tė na thoni ju pėr ilirėt paraardhėsit e shqiptarėve tė sotėm ose mė mirė si i njihni ju shqiptarėt e Lashtėsisė?

Ilirėt, paraardhės dhe stėrgjyshėr tė shqiptarėve janė regjistruar nga historia nė Evropėn Juglindore tė paktėn po aq herėt sa edhe grekėt. Ata janė unikė nė Evropė, sepse prania e tyre nė kėtė zonė ngjitet tė paktėn deri nė periudhėn neolitike, siē e dėshmojnė arkeologjia, antropologjia, dhe vazhdimėsia kulturore dhe etnolinguistike.

Grekėt dhe shqiptarėt kanė tė pėrbashkėt faktin se kanė gjuhė indoevropiane qė dallohen nga gjuhėt e tjera indoevropiane ashtu sikurse edhe armenishtja. Studimet e gjysmės sė dytė tė shekullit XX, provojnė se shqipja ėshtė gjuha mė e vjetėr indoevropiane. Gjuha shqipe ndryshe nga greqishtja dhe armenishtja e sanskritishtja nė shkrimin e saj pėrdor alfabetin latin, dhe shqiptohet ashtu sikurse shkruhet. Po tė hyjmė nė historinė e lashtėsisė ne mund tė gjejmė se Aleksandri i Madh i biri i Olimpias, Aepirote – ilire, kishte si gjuhė amtare ilirishten. Greqishten atij ia mėsoi Aristoteli.

Shumė e pėrhapur ėshtė nė botėn e sotme shprehja «Njė fitore si e Pirros». Dhe kjo shprehje tė kujton fitoren e famshme qė Pirroja pati kur mundi romakėt nė Askulum nė vitin 279 pėrpara Krishtit. Plutarku e ka vlerėsuar Pirron si strategun mė tė madh tė lashtėsisė. Kjo betejė qė humbėn romakėt mbeti nė histori edhe si beteja qė karakterizon fillimin e ngjitjes sė tyre, kurse pėr Epirotėt dhe pėr Pirron kjo betejė u shėnua si pika e dekadencės sė tyre. Bota e ka konsideruar Pirron si grek, edhe pse ai e mėsoi greqishten nė moshėn 12 vjeēare nė Aleksandri ku vazhdonte edukatėn e tij princore. Eshtė e vėrtetė se romakėt i mundėn ilirėt pas luftėrash dhe kryengritjesh qė zgjatėn me shekuj. Konsulli romak Paul Emili nuk mundi tė nėnshtrojė ilirianėt edhe pasi ai rrafshoi pėr tokė mė se 70 qytete tė tyre dhe dėrgoi nė Romė si skllevėr 150.000 epirotė – ilirė me nė krye mbretin e tyre Genc.

Sipas historianit romak Suetona kryengritja e ilirėve nė vitet 6 dhe 9 pas Krishtit ishte mė e tmerrshmja nga tė gjitha luftėrat qė Roma ka bėrė nė botėn e jashtme pas luftėrave Punike. Roma nuk arriti t’i asimilojė ilirėt. Pėrkundrazi janė me dhjetėra perandorėt qė Iliria i dha Romės, sidomos kur Perandoria romake filloi tė bjerė. Midis perandorėve mė tė famshėm le tė pėrmendim Konstantinin e Madh qė lindi nė Kosovė.

Qe Konstantini i Madh ai qė u rreshtua vendosmėrisht nė anėn e Kishės Kristiane me Ediktin e Milanos tė vitit 313 i cili u garantoi tė krishterėve njė tolerancė qė ishte e barabartė me njohjen e kristianizmit si fe e shtetit. Sundimi i Konstantinit tė I – rė shkėlqeu me ndėrtimin e monumenteve kristiane prej tė cilėve po pėrmend Vatikanin. Edhe Perandori Justiniani i I – rė ishte ilir. Ai la si trashėgimi tė lavdishme veprėn e tij legjislative Kodi i Justinianit qė ka mbetur edhe sot e kėsaj dite themeli i tė drejtės civile moderne.

Pėrkthyesi i parė i Biblės nė gjuhėn latine ka qenė iiliriani Shėn Hieronim. Kompozitori edhe Himni kristian «Laudamus …» me pėrdorim edhe sot e kėsaj dite ėshtė vepėr e kompozitorit Niket Dardani, edhe ai ilirian nga Kosova. Duhet tė pranojmė se IIirėt nė Evropė kanė qenė njė nga popujt e parė qė u kristianizuan, kjo vėrtetohet edhe nga Bibla. Kur Shėn Pavli, shkoi nė Iliri pėr tė kristianizuar ilirėt, ai gjeti nė Durrės njė kishė kristiane.

A mund tė na thoni diēka lidhur me shqiptarėt qė lanė gjurmė nė historinė e Evropės gjatė Mesjetės , duke na e konkretizuar kėtė dhe me emra?

Nė Mesjetė shqiptarėt i kanė dhėnė udhėheqėsa botės, udhėheqėsa laikė ose fetarė dhe personalitete kulturore qė i kalojnė kufijtė e Evropės. Disa Papė kanė qenė shqiptarė pėr shembull, – Klementi i XI – tė mė i dalluari prej tyre. Por shqiptarėt kanė qenė nė krye tė feve me rėndėsi botėrore si nė krye tė fesė ortodokse ashtu edhe tė asaj myslimane. Nė histori gjejmė udhėheqės tė shquar shqiptarė nė shumė vende tė Evropės, madje edhe prej atyre qė ngandonjėherė kanė pėrcaktuar fatin e shumė betejave historike ( nė vitin 1515 qe Merkur Bua me kalorėsinė e lehtė tė Venedikut e pėrbėrė e gjithė nga shqiptarė qė pėrcaktoi fitoren e betejės sė Marinjanit, qė historia e emėroi beteja e gjigantėve dhe jo Franēesku i I-rė, i Francės 19 vjeē qė ato dy dite beteje mėsoi se si luftohet).

Shqiptarėt i kanė dhėnė shumė kryeministra dhe gjeneralė tė shquar Perandorisė Otomane (vetėm familja Qyprili i dha 5 kryeministra Perandorisė). Shqiptarėt i kanė dhėnė shumė heronj tė pavarėsisė greke prej tė cilėve po pėrmend Kundurjotis, Marco Boēari, Kanaris, Kolokotroni, Karaiskaqis, Bubulina. Qė ishin nė udhėheqje tė revolucionit grek, prej tė cilėve edhe disa kryeministra tė shtetit tė ri tė pavarur grek.

Rumania gjithashtu ka pasur njė familje princore me origjinė shqiptare (Aleksandėr dhe Vladimir Gjika si dhe princesha Eleonora e njohur me emrin Dora Distria). Fraēesko Crispi, shok i Garibaldit, Kavurit e Macinit qė ka qenė njė kryeministėr i madh Italisė, ishte me origjinė shqiptare. Piktorė si Carpacci, Albani, etj, humanisti Leonic Tome, profesori i Kopernikut, dhe shumė personalitete shqiptare janė nderuar nga historia e Italisė.

Muhamet Aliu, reformatori i Egjiptit Modern, qė historia franceze e ka quajtur “ Napoleon i Lindjes sė Afėrt ” qe shqiptari qė themeloi dinastinė mbretėrore tė Egjiptit qė mbretėroi gati 150 vjet.

Arkitekti i “Taxhmahallit“ nė Agra tė Indisė kryevepra e arkitekturės islamike, ishte vepėr e njė shqiptari ashtu sikurse edhe ”Xhamia Blu“ e shumė xhami tė rėndėsishme tė Stambollit. Dhe mė nė fund Heroi Kombėtar i shqiptarėve Gjergj Kastrioti Skėnderbeu, njė shembull gati universal i luftėtarit tė lirisė, i nderuar nė botėn mbarė me pėrmendore jo vetėm nė Tiranė, Prishtinė e Shkup, po gjithashtu nė Romė, Bruksel, Gjenevė, Detroit, Buenos Aires. Tė tjera pėrmendore pėr Skėnderbeun janė projektuar tė ngrihen nė Londėr, Varshavė, Melburn, Manila, etj.

Kur shqiptarėt kanė kontribuar kaq shumė pėr qytetėrimin e njerėzimit, pėrse pak njerėz nė botė janė tė ndėrgjegjshėm pėr kėtė pėrkundrazi shumė as nuk kanė dashur ta pranojnė kėtė realitet? Duhet thėnė se njė gjė e tillė shpjegohet edhe nga izolimi relativ jo pa qėllim i shqiptarėve nga komuniteti ndėrkombėtar, dhe nė mėnyrė tė veēantė nga ai evropian, qė nga Kongresi i Berlinit e kėtej (1878).

Nė tė vėrtetė pas mundjes sė turqve nė luftėn ruso – turke, shtypi ndėrkombėtar filloi punėn pėr tė injoruar shqiptarėt duke i ndėrruar emrin gadishullit tė dikurshėm tė Ilirisė tė banuar qė nga kohėt parahistorike dhe deri nė ditėt e sotme nga ilirianėt – shqiptarėt. Atė e pagėzuan me emrin e ri qė ka edhe sot, Gadishulli i Ballkanit, vetėm duke u nisur nga vargu i maleve Ballkan.

Pėrse iu vėrsulėn shqiptarėve ? Pjesa mė e madhe e diplomacisė konservatore europiane ka pėrdorur termin pexhoratif “turq“ pėr t’i cilėsuar si turq tė gjitha komunitetet myslimane nė Ballkan, edhe pse shumica prej tyre nuk janė aspak turq.

Evropa ka mbėshtetur dhe ka zmadhuar tokat e Greqisė, tė Serbisė, dhe tė Malit tė Zi, nė kurriz tė shqiptarėve. Asnjėra nga fuqitė e mėdha eropiane nuk e ka mbėshtetur ēėshtjen shqiptare kur shqiptarėt krijuan Lidhjen e Prizrenit pėr tė mbrojtur ēėshtjen e tyre tė drejtė kundėr vendimeve tė Kongresit tė Berlinit. Ata u lanė nė baltė nga tė gjithė.

A mund tė na flitni pėr shqiptarėt pas Kongresit tė Berlinit dhe Lidhjes sė Prizrenit deri nė Pavarėsi?

Duhet pranuar se krijimi i shtetit shqiptar ėshtė relativisht i vonshėm. Qė nga dalja nė arenėn ndėrkombėtare tė ēėshtjes shqiptare nė saj tė Lidhjes sė Prizrenit, shqiptarėt nuk kanė pushuar sė luftuari pėr autonominė e tyre politike.

Vetėm nė vitin 1912 gjatė luftės sė I – rė ballkanike, shqiptarėt arritėn tė shpallin pavarėsinė e tyre. Nė vitin 1913 Konferenca Ndėrkombėtare e Ambasadorėve nė Londėr e ka njohur pavarėsinė e Shqipėrisė dhe nė njė fare mėnyre kufijtė e saj.

Sigurisht duke paguar shumė shtrenjtė kėtė pavarėsi shqiptarėt me gjysmėn e territoreve tė populluara nga shqiptarė qė diplomacia botėrore ia dhuroi serbėve, grekėve dhe malazezėve. Dhe qė nga kjo kohė bota filloi tė pėrdorė shprehjen “Shqipėri e Madhe“, duke i paraqitur keq shqiptarėt dhe duke dekurajuar ēdo dėshirė tė tyre qė tė formojnė nė mėnyrė tė ligjshme shtetin komb shqiptar. Ja qė dhe padrejtėsia historike ndaj shqiptarėve qė pėrgatiti njė pėrmbysje tė vėrtetė nė Ballkan duke e cilėsuar kėtė tė fundit “depo baruti” ).

Si e njihni ju Shqipėrinė dhe shqiptarėt pas shpalljes sė Pavarėsisė kombėtare, dhe ēfarė ndodhi me ta deri nė mbarimin e Luftės sė Parė botėrore?

Nė vitin 1912 Shqipėria e pavarur shpallet shtet asnjanės. E vėrteta ėshtė se qė nga pavarėsia dhe nė vitet qė erdhėn dhe gjatė gjithė shekullit tė XX – tė, Shqipėria, shteti mė i vogėl i Evropės ka vuajtur agresione dhe pushtime tė huaja mė shumė se ēdo shtet tjetėr evropian.

Pėr shqiptarė shekulli i XX-tė filloi me ekspeditat ushtarake dėnuese tė Turqisė qė shkatėrruar vendin pėr t’i nėnshtruar shqiptarėt kryengritės kundėr pushtimit turk, nė emėr tė vendosjes sė rendit perandorak. Pastaj gjatė Luftės sė Parė Ballkanike, tė gjitha palėt ndėrluftuese tė kėtij konflikti, Serbia, Mali i Zi, Bullgaria dhe Greqia, nė emėr tė luftės kundėr Turqisė pushtuan toka shqiptare dhe luftėn e bėnė po nė territore tė banuara nga shqiptarė, duke dhunuar nė kėtė mėnyrė asnjanėsinė e Shqipėrisė.

Gjatė luftės sė II –tė ballkanike (1913) kur Serbia dhe Greqia u lidhėn pėr tė luftuar kundėr Bullgarisė, shtetet ndėrluftuese zhvilluan luftime edhe nė toka tė banuara nga shqiptarė. Edhe para shpėrthimit tė Luftės sė I – rė Botėrore, Greqia pushtoi Shqipėrinė e Jugut, ku bėri njė gjenocid tė vėrtetė duke djegur 400 fshatra me popullsi shqiptare – myslimane. Nė shembullin e gjenocidit qė kishin bėnė serbėt kundėr shqiptarėve nė vitin 1912 e 1213.

Serbia pushtoi pėrsėri Shqipėrinė e Veriut (1915) kur serbėt ishin nė luftė kundėr ushtrisė austro – hungareze. Merrni me mend Shqipėrinė e Veriut qė u bė prapė fushė lufte. Dhe sikur kjo tė mos mjaftonte, italianėt filluan pushtimin e tokave tė Shqipėrisė Jugperėndimore (1915). Edhe francezėt dėrguan ushtritė e tyre pėr tė pushtuar Shqipėrinė Juglindore nė vitin 1915. Ja se si Evropianėt e kanė trajtuar njė shtet sovran dhe asnjanės tė vetė Evropės.

Kur mbaroi Lufta e Parė Botėrore dhe ēfarė ndodhi me Shqipėrinė dhe shqiptarėt?

Me mbarimin e Luftės sė Parė Botėrore, fuqitė e mėdha ndėrluftuese fituese ose tė mundura u tėrhoqėn nga Shqipėria, por ushtria italiane, ajo greke dhe ajo serbe, mbetėn pėrsėri nė territorin e shtetit shqiptar asnjanės.

Nė vitin 1920, nė Kongresin e Lushnjės patriotėt shqiptarė zgjodhėn Qeverinė e re me kryeqytet Tiranėn dhe ndihmuan kryengritjen popullore kombėtare shqiptare e cila synonte tė ēlironte krejtėsisht vendin nga forcat e huaja pushtuese. Populli kryengritės bėri “ Luftėn e Vlorės” duke hedhur nė det divizionet italiane nga Shqipėria.

Njė luftė e drejtė kjo, por gjithmonė ishte njė luftė nė territorin e Shqipėrisė me tė gjitha rrethanat shkatėrrimtare. Kjo luftė e ngriti prestigjin kombėtar tė shqiptarėve. Kėshtu mė 17 dhjetor 1920, Shqipėria u pranua si anėtare e Lidhjeve sė Kombeve e sapo krijuar nė Gjenevė. Dhe mė nė fund si Grekėt, dhe Serbėt, u detyruan tė largohen nga Shqipėria, kėtė here nėn presionin e Lidhjes sė Kombeve. Sigurisht pasi Traktati i Paqes sė Versajės e sanksionoi kėtė radhė sakatimin e Shqipėrisė duke u lėnė jashtė kufijve shtetėrorė mė se gjysmėn e territoreve tė banuara nga Shqiptarė. Njė gabim i rėndė ky i diplomacisė evropiane, qė dėmtoi shumė vetėm shqiptarėt. Por mė nė fund edhe provoi se pa zgjidhjen e ēėshtjes shqiptare nuk mund tė ketė paqe e siguri nė Ballkan. Kėtė e ka mė nė fund tė qartė diplomacia evropiane dhe botėrore.

Po cili qe fati i Shqipėrisė dhe shqiptarėve midis Luftės sė Parė dhe tė Dytė Botėrore?

Shqipėria bėhet pėrsėri njė vend i lire dhe i pavarur, duke jetuar tė vetmen periudhė paqeje, atė tė vitit 1921 – 1939 por jo pa probleme politike, ekonomike, dhe social – kulturore. Pas 5 shekujsh pushtimi otoman Shqipėria arrin tė shpallė republikėn e saj dhe mbretėrinė e saj me nė krye Mbretin Zogu i Parė.

Cili ėshtė qėndrimi i Shqipėrisė dhe shqiptarėve kundėr agresionit fashist Italian dhe gjatė Luftės sė Dytė botėrore?

Nė Prill tė vitit 1939 re tė zeza i afrohen pėrsėri Shqipėrisė kur ky shtet qė nuk ka sulmuar kurrė njė vend tjetėr, u sulmua dhe u pushtua nga Italia fashiste, por jo pa i bėrė njė qėndresė tė armatosur asaj fuqie tė madhe.

U derdh gjak nė Shqipėri pėr mbrojtjen e pavarėsisė, nė vigjiljen e shpalljes sė Luftės sė II – tė Botėrore, pasi qė dy shtete me emėr tė mirė evropian iu dorėzuan Gjermanisė naziste pa shkrepur asnjė pushkė. Nė shtator tė vitit 1939, kur shpėrtheu lufta e II – Botėrore, Shqipėria asnjanėse, por e pushtuar shėrbeu sėrish si fushė lufte kur ajo nuk i kishte deklaruar luftė asnjė shteti tjetėr.

Nė vitin 1940 pas agresionit tė ushtrisė fashiste italiane kundėr Greqisė, historia e deshi qė grekėt qė mbrojtėn vendin e tyre kundėr italianėve zhvilluan luftimet mė tė shumta nė tokėn e Shqipėrisė sė Jugut. Nė vitin 1941 ushtria jugosllave nė luftė pėr mbrojtje kundėr agresionit fashist italian pati si fushė lufte territore tė banuara nga shqiptarė. Ushtritė hitleriane pushtuan gati gjithė Ballkanin, dhe kur Italia kapitulloi dhe iu dorėzua aleatėve (1943) atėherė Gjermania naziste zėvendėsoi Italinė fashiste duke pushtuar ushtarakisht Shqipėrinė.

Pas gjithė sa na thatė del se mbi shqiptarėt kanė rėnė tė gjitha pasojat e konflikteve ushtarake qė kanė ndodhur nė Evrope gjatė shekullit XX?

Nuk ka asnjė dyshim. Le tė dale njė historian pėr tė kundėrshtuar tė vėrtetėn tragjike shqiptare duke na treguar njė popull a shtet tjetėr nė Evropė qė tė ketė pėsuar mė shumė pushtime dhe mė shumė luftėra tė zhvilluara nė territorin e tij se Shqiptarėt asnjanės e pėr mė tepėr qė nga ēdo konflikt tė kenė dale jo vetėm pa asnjė pėrfitim, por me humbjet qė bota u ka shkaktuar atyre.

Dhe si pėr ironi tė hidhur tė fatit, fatkeqėsia, por edhe fatmirėsia e deshi qė shqiptarėt tė dilnin me rezultate mė tė mira, pėr here tė pare nė historinė e tyre moderne, nga lufta e fundit qė u zhvillua nė Evropė nė shekullin e XX-tė, po nė territorin e shqiptarėve, Lufta e ”pėrbotshme“ e Kosovės. Ajo preku por edhe shpėrbleu vetėm shqiptarėt.

A ėshtė e drejtė qė pas gjithė kėtyre luftėrave tė zhvilluara nė territoret shqiptare gjatė shekullit 20-tė, shekulli qė u karakterizua me pėrparimet mė tė mėdha nė historinė e njerėzimit duke sjellė dhe pėrmirėsimin dhe ngritjen e mirėqenies materiale e kulturore tė tė gjithė popujve tė botės tė ketė akoma njerėz, tė cilėt qėllimisht tė mos duan tė kuptojnė se pse Shqipėria mbeti shteti mė i varfėr i Evropės!

Po vetė shqiptarėt qė kanė vuajtur kaq shumė nga luftėrat qė shtetet e tjerė kanė zhvilluar padrejtėsisht nė territoret e tyre a kanė bėrė ata vetė luftėra gjatė shekullit XX dhe pėrse?

Po, shqiptarėt kanė bėrė vetėm luftėra pėr ēlirim kombėtar dhe pėr mbrojtjen e pavarėsisė sė tyre, sigurisht nė njė masė qė i pėrgjigjet atyre si shteti mė i vogėl i Evropės edhe pse i provuar historikisht si mė i vjetri.

Ata vetė kanė organizuar vetėm luftėra pėr ēlirim dhe jo luftėra pėr tė pushtuar vende tė tjera. Kėshtu nė shembullin e luftės sė Vlorės ata organizuan luftėn e ēlirimit kombėtar pa pasur asnjė ndihmė tė huaj. Shqiptarėt bėnė Luftėn e tyre pėr mbrojtjen e integritetit tokėsor nga sulmi i Italisė fashiste. Dhe gjatė luftės sė Dytė botėrore edhe pse pati nė Shqipėri njė rezistencė popullore nacionaliste kunės pushtuesit italian e gjerman, atje u bė njė luftė e organizuar kundėr pushtuesit pėr ēlirim kombėtar nga zgjedha nazi-fashite.

Ėshtė e vėrtetė qė kjo Luftė u organizua dhe u drejtua nga komunistėt, tė cilėt nė fillim tė luftės pėrfaqėsonin vetėm disa qindra vetė. Populli shqiptar i etur pėr liri, tė rinjtė e sidomos rinia studentore, madje dhe nga familje tė pasura pse jo dhe nacionalistė me emėr ndoqėn komunistėt, pa e ditur se disa prej udhėheqjes sė tyre ishin tė drejtuar nė mėnyrė tė fshehtė nga komunistė jugosllavė. Kėta tė fundit nuk ishin aspak tė interesuar pėr bashkimin e tė gjitha forcave kombėtare nė luftėn pėr ēlirim. Ata bėnė tė dėshtojnė tė gjitha pėrpjekjet e patriotėve shqiptarė pėr njė demokratizim tė luftės kombėtare pėr ēlirim.

Po tė njėjtėn gjė komunistėt jugosllavė e kishin bėrė nė vendin e tyre. Kjo strategji e huaj e importuar nga komunistėt shqiptarė, nė krye tė tė cilėve doli diktatori i ardhshėm Enver Hoxha, pati pasoja fatale, shumė tė kėqia pėr kombin shqiptar dhe pėr tė ardhmen e Shqipėrisė.

Historia provoi se nė Shqipėri erdhi nė fuqi regjimi komunist mė i egėr qė Evropa ka pare nė historinė e vet. Duhet tė pranojmė se shqiptarėt e kanė organizuar mirė luftėn e tyre pėr ēlirim, gjė qė u provua nga fakti se gjatė luftės sė dytė botėrore kur luftėtarėt shqiptarė u konsideruan shokė lufte nga luftėtarėt e aleancės ushtarake anglo – sovieto – amerikane. Shqiptarėt krijuan brigadat e tyre partizane, divizionet e tyre dhe korparmatat e tyre, tė pėrbėra nga burra dhe gra vullnetarė. Ata e ēliruan vendin e tyre nėn sundimin nazist pa ndihmėn e drejtpėrdrejtė tė ushtrive aleate, britanike, ruse ose amerikane.

Sigurisht ēlirimi u favorizua nga gjendja ushtarake e ushtrive naziste qė tėrhiqeshin nga Ballkani nė fund tė vitit 1944, nėn presionin e tė gjitha fronteve tė tjera tė luftės nė Evropė.

Ka nė botė qarqe tė interesuara, sidomos hebrenjtė e botės qė shprehin mirėnjohjen e tyre ndaj popullit shqiptar qė shpėtoi nga vdekja e sigurt tė gjithė hebrenjtė gjatė pushtimit nazi-fashist.

Duhet t’u njohim shqiptarėve se ata nė tė gjitha rrethanat, sidomos gjatė pushtimit nazi – fashist arritėn tė mbronin hebrenjtė e tyre nga pushtuesi, por edhe tė gjithė hebrenjtė qė erdhėn nga Evropa pėr t’u strehuar nė Shqipėri, ku tė gjithė shpėtuan gjallė, pa asnjė pėrjashtim. Dhe pėr tė qenė tė drejtė duhet t’u njohim shqiptarėve se gjatė pushtimit nazist edhe disa funksionarė tė administratės shqiptare u shpėtuan jetėn qindra hebrenjve.

Ja njė nga vendet shumė tė rralla tė Evropės, madje i vetmi, qė ka mbrojtur me tė vėrtetė hebrenjtė nga internimi dhe asgjėsimi nė kampet e pėrqendrimit nazist.

Shqipėria u ēlirua. Lufta e Dytė botėrore mori fund. Po ēfarė u bė me Shqipėrinė dhe shqiptarėt?

Nė mbarim tė luftės sė dytė botėrore aleatėt e perėndimit u kujdesėn shumė pėr tė mos lejuar qė nė Greqi tė fitonin komunistėt dhe ajo tė mbetej nė kampin komunist. Greqia mbeti me Perėndimin.

Por Shqipėrinė aleatėt ia lanė bllokut tė lindjes edhe pse e dinin mirė se shqiptarėt si edhe grekėt nuk bėnin pjesė nė popujt “sllavė”, dhe ē’ėshtė mė e keqja ata e dinin se njė pjesė e mirė e popullit shqiptar nuk ishin me komunistėt. Ata e njihnin mirė kėtė realitet. Dhe ja fati i popullit shqiptar kur ai iu la bllokut tė lindje pėr tė provuar kėshtu tė gjitha tmerret e sistemit komunist.

Si fillim diktatura komuniste e Enver Hoxhės bėri njė politikė tė jashtme shumė tė keqe, duke u prishur nė mėnyrė tė prerė me aleatėt perėndimorė tė Lufės, anglezėt dhe amerikanėt. Njė prishje tjetėr aleance ndodhi kur nė vitin 1948 u prenė marrėdhėnieve diplomatike me Jugosllavinė e Titos. Pastaj i erdhi radha prishjes me Moskėn nė vitin 1961. Dhe mė ne fund me Kinėn komuniste nė vitin 1978.

Sigurisht diktatori Enver Hoxha asgjėsoi dhe zhduku fizikisht pjesėn mė tė madhe tė shokėve tė afėrt tė luftės duke vazhduar deri nė fund tė jetės sė tij luftėn e klasave tė ushtruar kundėr njė populli tė tėrė. Ai nuk kėrkoi tė bėnte aleanca strategjike, por preferoi tė ndėrtojė 700 000 bunkere nė tė gjithė vendin. Enver Hoxha nuk pranoi asnjė ndihmė tė perėndimit “kapitalist”, madje as edhe ndihmėn e Kryqit tė Kuq ndėrkombėtar tė destinuar pėr tė dėmtuarit nga tėrmetet dhe fatkeqėsi tė tjera natyrore. Kjo ka ndodhur nė tė njėjtėn kohė qė drejt Jugosllavisė shkonin miliarda dollarė me vlerėn e asaj kohe prej tė cilave vetėm njė pjesė shumė e vogėl caktohej pėr shqiptarėt e Kosovės.

Qeveria Jugosllave nė vend qė t’u jepte shqiptarėve tė Kosovės mundėsi pune dhe vende nė administratė e kulturė, ajo parapėlqente t’i punėsonte jashtė shtetit si emigrantė.

Po t’ju japim si shembull Zvicrėn mund t’ju themi se nė Zvicėr kanė emigruar mė shume shqiptarė nga ish Jugosllavia se nė asnje vend tjetėr tė botės po tė merret nė pėrjetim me popullsinė dhe territorin qė ka ky shtet relativisht i vogėl i Evropės. Me kėtė rast mė lejoni tė bėj konstatimin se Titoja me anė tė emigracionit bėri njė spastrim etnik tė shqiptarėve tė Kosovės nga Jugosllavia.

Po pas vdekjes sė Enver Hoxha ēfarė mund tė na thoni pėr shqiptarėt?

Me vdekjen e diktatorit shqiptar Enver Hoxha, nė vitin 1985, Shqipėria mund tė quhej ekonomikisht e vdekur nga politika izolacioniste qė bėri regjimi. Megjithatė Shqipėria dhe shqiptarėt, nė vitin 1992, pas pėrmbysjes sė regjimit komunist nė Shqipėri, filluan tė hyjnė mė nė fund nė rrugėn e pluralizmit demokratik qė po bėn demokratizimin e vendit nė mėnyrė tė ngadalshme, njė specifikė kjo shqiptare.

Duhet thėnė pėr Shqipėrinė dhe shqiptarėt se me gjithė mungesėn e madhe tė mjeteve ajo ka ndihmuar me tė vėrtetė pėr ruajtjen e paqes dhe tė stabilizimit nė Ballkan. Mjafton tė kujtosh kohėn kur Milosheviēi nė muajt Mars dhe Prill 1999, urdhėroi forcat ushtarake dhe paraushtarake serbe t’i sulen Kosovės pėr tė pėrzėnė tė gjithė shqiptarėt nga Kosova. Pėr pak javė 900. 000 refugjatė shqiptarė u detyruan tė dilnin nga kufijtė e Kosovės, pėr nė Shqipėri, Maqedoni, Mal i Zi, dhe kudo nė botė, ku ata u pritėn ngrohtėsisht nga familjet shqiptare sigurisht dhe nga shteti shqiptar kudo qė vajtėn. Mikpritja tradicionale shqiptare bėri qė gjenocidi qė shkaktoi njė katastrofė humanitare qė nuk ishte parė kurrė nė Evropė, qė nga Lufta e II – tė Botėrore, u zgjidh nga shqiptarėt tė cilėt i hoqėn tė gjitha shqetėsimet Evropės. (Le tė kujtojmė se ēfarė ndodhi nė Ruanda disa vjet para genocidit tė Kosovės ku u masakruan brenda 100 ditėve, 900000 ruandezė).

Le t’u njihet si meritė e refugjatėve shqiptarė tė Kosovės viktima tė genocidit serb tė Milosheviēit kthimi i menjėhershėm nė vendin e tyre tė shkatėrruar ku nuk i priste gjė tjetėr veē shtėpive tė rrafshuara dhe familjarė tė masakruar qė duhej tė varroseshin dhe rivarroseshin. Le tė shėrbejė ky gjest i mire i kthimit nė vatrat e veta si shembull pėr popujt e tjerė tė botės. Ky qe patriotizmi i shqiptarėve qė vėrtetoi mė sė miri se shqiptarėt nuk janė ikėsa, siē e kishin bėrė zakon mediat t’i quanin shqiptarėt nė Evropė.

A mund tė na flitni pėr merita tė tjera qė i kanė nderuar shqiptarėt, gjatė shekujve?

Njė shembull i mire pėr kėtė komb ėshtė fakti se gjatė historisė sė tyre shqiptarėt nuk kanė bėrė kurrė njė luftė civile midis tyre, por as edhe luftė fetare, kur dihet mire se historia e shumė popujve tė tjerė tė Evropės ėshtė e mbushur me luftėra fetare dhe civile.

A kanė bėrė shqiptarėt nė historinė e re luftėra pushtuese qoftė nė aleanca, ose masakra kundėr popujve tė tjerė?

Shqiptarėt nuk kanė sulmuar asnjė komb tjetėr dhe nuk kanė marrė pjesė nė masakra. Ėshtė e njohur se shqiptarėt e kanė pėr turp tė vrasin njė armik qė dorėzohet.

Edhe gjatė luftės sė Dytė Botėrore, pas kapitullimit tė Italisė fashiste (1943) shqiptarėt me traditėn e tyre tė mikpritjes strehuan ushtrinė italiane, edhe pse njė ushtri fashiste dikur pushtuese kishte vrarė, djegur e shkretuar vendin. Ata e prishėn realizimin e planit nazist gjerman pėr internimin nė Gjermani tė ushtrisė italiane. Shqiptarėt fill mbas luftės sė II – tė botėrore i riatdhesuan tė gjithė ushtarėt italianė. Pėr tė vlerėsuar fisnikėrinė dhe vlerėn e kėtij qėndrimi tepėr humanitar ndaj ushtrisė dhe populli italian nė atė epokė historike, mjafton tė kujtojmė se mijėra ushtarakė italianė pas kapitullimi tė Italisė (1943) u masakruan nga nazistėt nė ishullin grek tė Qefalonisė.

Ju si historian a vini re se shqiptarėve nuk u janė shpėrblyer tė mirat qė u kanė bėrė tė tjerėve?

Edhe kjo ėshtė njė e vėrtetė, tė cilėn po ju a ilustroj me njė shembull historik tė jetuar nga ne tė gjithė nė sajė tė informimit direkt nga televizioni botėror. Kėshtu, pėr ironi tė fatit, gjysmė shekulli mė vonė nga shpėtimi i ushtrisė italiane nga shqiptarėt nė kohėn e luftės, qeveria italiane harroi gjestin fisnik tė tyre.

Nė fakt Qeveria italiane nė vitin 1991, i priti shumė keq 15 000 refugjatėt e eksodit shqiptar duke i mbyllur pėr disa ditė nė stadiumin e Barit nė atė vapė gushti, duke u hedhur ushqimet dhe ujin me helikopter nga qielli. Ky qėndrim nuk i pėrgjigjej sjelljes plot mirėkuptim tė popullit Italian po nė atė kohė, i cili me iniciativėn e vet u hapi dyert refugjatėve shqiptarė fatkeq, edhe pse koha provoi se ndonjėri prej tyre nuk e meritoi atė trajtim tė mirė. E vėrteta ėshtė se shqiptarėt pas gjysmė shekulli dilnin pėr herė tė parė nga vend i tyre, ku nuk kishin asnjė tė drejtė emigrimi.

Pėr fat tė keq njė tjetėr plagė iu hap popullit shqiptar nga njė pjesė e tė rinjve qė nuk kishin asgjė pėr tė humbur duke lėnė vendin e tyre, pėrveē prangave tė diktaturės komuniste. Qe pikėrisht ky kontingjent refugjatėsh qė u prit me krahė tė hapura dhe u manipulua nga mafia, duke u pėrfshirė nė trafik droge dhe prostitucioni, gjėra kėto qė ata nuk i kishin njohur aspak nė vendin e tyre.

A jeni optimist pėr shqiptarėt se njė ditė ata do tė ecin me tė njėjtin hap tė ndonjė vendi tė pėrparuar tė Lindjes komuniste?

Unė kam besim tek e ardhmja e shqiptarėve tė Ballkanit. Ėshtė njė nga popujt mė tė rinj tė Evropės, me njė moshė mesatare prej 27 vjeē. Shqiptarėt kanė mundėsi tė mėdha nė vendin e tyre pėr zhvillimin e bujqėsisė, shfrytėzimin racional tė pyjeve, rritjen e blegtorisė, peshkimin. Nė territoret e tyre ka rezerva kromi, bakri, boksiti, qymyri, rezerva hidro – energjie etj.

Nė Shqipėri mund tė zhvillohet shumė mirė turizmi nė zonat malore, por edhe nė 440 kilometra bregdet gati tė virgjėr tė detit Adriatik dhe tė detit Jon, deri diku nė qendėr tė Evropės, nė 41 gradė tė gjerėsisė veriore.

Dhe shqiptarėt nuk kanė mbetur nė vend. Pas krizave qė ata pėsuan vihet re se brezi i ri i ėshtė futur ndėrtimit tė vendit duke ndryshuar faqen e fshatrave dhe qyteteve kryesore me godina tė njė teknologjie qė nuk ndryshon shumė nga ajo e vendeve tė tjera evropiane. Tė huajt i ēmojnė hotelet, restorantet dhe baret pse jo dhe shėrbimin e shqiptarėve tė cilėt nuk qėndrojnė mė poshtė nga ēfarė ata gjejnė nė vendet e tjera, qofshin me tradita shekullore nė turizėm.

Sigurisht nė Shqipėri vihen re edhe raste ndėrtimesh tė egra, fryt i mungesės apo zbatimit tė ligjshmėrisė. Por dhe kjo ka shpjegimin e vet. Ekonomia nuk mund tė presė, duhet tė shkojė pėrpara.

U takon legjislatorėve tė nxjerrin ligjet dhe tė kėrkojnė qė ato tė zbatohen. Emigracioni i ri i shqiptarėve, pas shembjes sė regjimeve komuniste nė Ballkan, ėshtė njė dukuri krejt e re me specifikėn e vet nė kėtė etapė tė historisė sė tyre, le ta quajmė kėtė etapėn e demokratizimit a tė tranzicioit drejt sistemit ekonomik kapitalist me globalizim ose jo. Ajo qė ėshtė specifike dhe masive te emigrantėt e rinj shqiptarė ėshtė patriotizmi, dashuria e madhe per vendin e tyre, dhe ēuditėrisht krenaria e tyre atavike.

Dhe nuk e e kanė pasur tė lehtė ta ruajnė dhe ta manifestojnė atė krenari shqiptare, kur mediat e tė gjitha vendeve kanė paraqitur si shqiptarė, gjithmonė te publiku i tyre, vetėm ata mijėra tė rinjė shqiptarė tė hapėrdarė nėpėr Evropė qė merren me veprimtari tė jashtėligjshme.

Studiuesit kanė nxjerrė se emigrantėt shqiptarė mė shumė se emigrantė tė popujve tė tjerė jenė bėrė njė faktor me peshė jo vetėm pėr pėrmirėsimin e jetės, por edhe tė kulturės e sidomos tė ekonomisė sė atdheut qė ata lanė pas nė kohėn e eksodeve biblike… Sot duhet theksuar se brenda njė viti ata dėrgojnė nė atdhe vetėm nėpėrmjet insitucioneve bankare njė miliard euro. Dhe kjo ėshtė pare me djersė qė i dėrgohet atdheut pėr ndihmė. Merreni me mend se sa mund tė investojnė emigrantėt kur shteti shqiptar tė sigurojė investimet!

Ju keni punuar pėr njė integrim tė tė huajve ne vendin tuaj. A mund tė na thoni diēka pėr shqiptarėt?

Sot shumica e shqiptarėve janė integruar mirė nė pjesėn mė tė madhe tė vendeve ku janė sistemuar. Ata kontribuojnė pėr begatinė ekonomike dhe kulturore tė vendit mikpritės. Ata kanė hyrė me sukses nė biznes por edhe nė universitete, ku mund tė gjesh profesora tė rinj shqiptarė, si edhe poetė e shkrimtarė, madje edhe njė kandidat pėr ēmim “Nobel”, shkrimtari Ismail Kadare, i lexuar nga njė publik i gjerė. Shqiptarėt mund t’i gjesh artista nė opera, nė kinematografi, sportista tė duartrokitur nė stadiume dhe ringe boksi, etj. Ata ndjekin shembullin e patriotėve tė tyre nė shumė fusha tė jetės, si Nėnė Tereza (ēmim Nobel i Paqes – 1976 ) qė e ka ndjerė veten e saj krenare pėr origjinėn e saj shqiptare.

Cmimi tjetėr Nobel pėr mjekėsi (1998) Doktor Ferid Murat e ka ndjerė veten krenar pėr origjinėn shqiptare, ashtu si edhe shefi i madh i orkestrės botėrisht i njohur, Herbert Fon Karajan e pėrmedėte origjinėn e tij shqiptare. Unė mendoj se emigrantėt shqiptarė duke vazhduar tė ecin nė rrugėn e mbarė qė kujtoj se kanė nisur do tė formojnė njė ditė lobet e tyre nė botė, ne shembullin e emigracioneve tė popujve tė tjerė. Duke njohur mentalitetin shqiptar u jujtoj atyre tė veproijnė nė shembullin e Skenderbeut, i vcili aarriti t’i bashkojė gjithė princėrit shqitparė nė Lidhjen e Lezhės kundėr pushtuesit otoman vetėm duke u paraqitur te ata si i pari mdis tė barabartėve (primus inter pares). Koha provoi se parėsia i mbeti Skėnderbeut.

A njihni ju vlera morale tė popullit shqiptar qė mund t’ia rekomandoni brezit tė sotėm pėr tė nisur rilindjen social-ekonomike me frymė kombėtare nė pėrshtatje me kėrkesat e kohės?

Mendoj se shqiptarėt pėr tė kaluar vėshtirėsitė e sotme duhet tė luftojnė korrupsionin shtetėror, njė fenomen shoqėror ky qė lulėzon edhe nė vendet e tjera tė Lindjes. Ata duhet tė bazohen nė mjetet e ligjshme duke kėrkuar njė parlament nė aktivitet dhe politikanė qė respektojnė cilėsinė e ligjeve dhe qė janė tė ndėrgjegjshėm pėr pėrgjegjėsinė qė populli u ka besuar. Shqiptarėt pėr ta marrur veten duhet tė kėrkojnė forcėn dhe frymėzimin te historia e kaluar e Atdheut tė tyre.

Nė tė vėrtetė nė takimet e para ndėrkombėtare tė “Memories sė ndarė“ qė u zhvilluan nė Paris mė 26 e 27 tetor tė 2006, me delegatė nga 24 vende tė botės, pėr tė ndėrtuar lidhje tė forta pėr vlerat e pėrbashkėta, shumica e delegatėve deklaruan se rinia e botės kėto 7 vjetėt e fundit i ėshtė drejtuar patriotizmit. Sipas meje ky konstatim i drejtė dhe i bazuar duhet tė kihet parasysh edhe nga shqiptarėt.

Ata mund tė gjejnė nė historinė e tyre shumė shembuj patriotizmi tė njohura ndėrkombėtarisht. Nė tė vėrtetė shqiptarėt e jugperėndimit tė Shqipėrisė, pasardhės tė epokės Skėnderbejane, nė vitin 1571 u ngritėn kundėr sundimit osman tė nxitur edhe nga Venediku. Por ky i fundit pas fitores sė betejės detare tė Lepantos nėnshkroi paqen me Turqinė e i la nė fatin e tyre shqiptarėt kryengritės.

Mbrojtėsit e kėshtjellės sė Sopot – Borshit nė jug tė Shqipėrisė, pėr tė mos rėnė tė gjallė nė dorė tė Turqėve i vunė zjarrin depove tė barutit barutit duke u hedhur nė erė me 500 ushtarė turq (Contarini f.30). Ata bėnė njė vepėr heroike pėr tė cilėn edhe vetė Evropa duhet tė jetė krenare.

Kjo sakrificė sublime ėshtė bėre nga shqiptarėt nė njė kohė kur Franca dhe popuj tė tjerė tė botės po zhyteshin nė njė cikėl tė neveritshėm masakrash ”fetare“ midis qytetarėve tė vet. Gati nė tė njėjtėn kohė kanė ndodhur “Masakrat e Natės sė Shėn Bartolomeut“ nė Paris.

Vlen tė permendet se ky vetflijim i luftėtarėve shqiptarė tė Borshit pėr tė ruajtur lirinė e tyre nuk ka qenė njė rast i vetėm nė historinė e kėtij. Nė tė vėrtetė nė vitin 1826 nė Misolong tė Korintit shokėt e luftės tė shqiptarit Marko Boēari, njė nga krerėt kryesorė tė luftės sė pavarėsisė greke i vunė zjarrin depove tė barutit duke u hedhur nė erė, jo pa marrė me vehte shumė armiq turq (Petit Robert 2).

Nė vitin 1862 Oso Kuka, personazh historik i bėrė i pavdekshėm nga poeti kombėtar shqiptar at GJERGJ FISHTA, i vuri zjarrin depove tė barutit duke u hedhur nė erė pėr tė mbrojtur tokat shqiptare se sa t’i dorėzohej i gjallė armikut (Pėr sqarim po shtoj se dy toskėt qė pėrmend nėpėr kolokiumet shkencore se u flijuan me Oso Kukėn, ishin nga Borshi).

Dhe pėr tė mos ndėrprerė listėn e heronjve shqiptarė nė tė gjitha epokat historike unė po pėrmend heroin shqiptar tė kohės sonė Adem Jashari, i cili nė vigjiljen e luftės sė Kosovės bashkė me 22 anėtarėt e familjes sė vet luftoi dhe u vetė flijua pėr tė mos lejuar qė forcat e policisė dhe ushtrisė serbe tė kalonin pragun e shtėpisė sė tij. Nga kėto katėr gjeste heroike tė bėra gjatė shekujve mund tė kuptojmė se patriotizmi ėshtė njė virtut i shqiptarėve tė tė gjitha trevave tė Ballkanit, dhe kudo nė botė. Jo mė kot Garibaldi, hero i bashkimit tė Italisė ka thėnė: ”Shqiptarėt janė heronj tė dalluar nė tė gjitha luftėrat pėr liri“. Dhe Lamartini, poeti dhe politikani i madh francez ka shkruar: “Dihet se Homeri gjeti nė Shqipėri Akilin, Greqia Alkesadrin e Madh, Turqia Skenderbeun, heronj nga e njėjta racė e nga i njėjti gjak.“

Me eksperiencėn qė keni fituar edhe nė studimet e vendeve tė sotme tė Ballkanit ēfarė mund tė na thoni lidhur me zgjidhjen e drejtė qė duhet tė gjendet pėr ta paqėsor Ballkanin?

Mendoj se virusi qė ka shkaktuar sėmundjen qė u bė njė epidemi qė ka brejtur dhe ka vėnė nė rrezik demokracitė e reja nė zhvillim e sipėr nė vendet e Juglindjes sė Evropės, ky virus mund tė asgjėsohet nė Ballkan po qe se ka njė vullnet tė mirė te qeveritarėt e atyre vendeve, si pėr tė kontrolluar nacionalizmin e egėr ashtu edhe korrupsionin shtetėror. Kjo mund tė bėhet vetėm po qe se i jepet njė pavarėsi e vėrtetė popujve dhe kombeve si edhe njė autonomi e paevitueshme minoriteteve kombėtare, kudo qofshin nė Ballkan.