Duke ndjekur me vėmendje zhvillimet e krizės globale, ndikimin dhe pasojat e saj nė ekonominė botėrore, pse jo dhe nė ekonominė e vendit tonė, aleancėn dhe masat ndėrkombėtare antikrizė, (sidomos G-20) nuk mund tė mos tėrheqin vėmendjen zhvillimet e reja qė kjo krizė po sjell edhe nė aspekte tė tjera. Nė veēanti, kjo, nė lėmin teorik dhe praktik, nė fushėn e ekonomisė (politikave tė zhvillimit e tė punėsimit, atyre sociale dhe tė luftės kundėr varfėrisė) dhe financave publike (tė tregjeve financiare, rolit tė institucioneve financiare ndėrkombėtare, mbikėqyrjes bankare, politikave financiare e buxhetore, deficitit buxhetor dhe borxhit publik, “fatit” tė ardhshėm tė EURO-s dhe rrezikut tė falimentimit tė shteteve) etj. Teori, politika, masa dhe institucione tė reja, mė funksionale, po lindin dhe janė nė lindje e sipėr. Kėsisoj, Europės, tashmė nė vazhdim tė procesit intensiv integrues tė saj (pėr ta ruajtur dhe ēuar pėrpara kėtė proces), i duhet tė vėrė nė lėvizje instrumente tė reja financiare ndėrkombėtare, pėr t’ju pėrshtatur njė “arkitekture tė re financiare ndėrkombėtare”, ashtu si gati 60 vjet me parė, pas krizės sė Depresionit tė Madh dhe Luftės sė Dytė Botėrore ju desh SHBA-sė dhe shteteve mė tė zhvilluara (nė atė kohė). Kujtojmė kėtu krijimin e sistemit monetar ndėrkombėtar tė Breton Wdsit (rolin e dollarit amerikan nė ekonominė dhe financat ndėrkombėtare), krijimin e Bankės Botėrore (BB), tė Fondit Monetar Ndėrkombėtar (FMN), tė Organizatės Botėrore tė Tregtisė, GATT-it (OBT), Klubit tė Parisit etj. Nuk ėshtė e rastit qė gjatė kėsaj krize ekonomike e financiare globale, sidomos nė BE, tė dėgjojmė tė flitet shumė pėr “Qeverisje tė Pėrbashkėt Ekonomike” tė saj (BE-sė), pėr “Politika Buxhetore mė tė kontrolluara nė vendet e Eurozonės”, pėr “Menaxhim mė efektiv dhe ‘tė kontrolluar’ tė financave publike e sidomos tė borxhit publik dhe deficiteve buxhetore”, pėr “Paketė europiane tė shpėtimit tė euros”, pėr “Klubin e Berlinit” etj., etj. Por sa i mundur do tė jetė realizimi i tyre?! Cilat janė mendimet mė nė zė aktualisht pėr kėto ēėshtje?

GEORGE SOROS DHE “PARADIGMA E TIJ E RE E TREGJEVE FINANCIARE“

Kur George Soros (njė nga njohėsit mė tė mirė teorikė dhe praktikė tė tregjeve financiare ndėrkombėtare), 20 vjet mė parė nga fillimi i krizės globale aktuale (nė 1987) shpalosi teorinė e tij “tė reflektimit”, nė librin “Alkimia e Financave”, i cili fitoi njė popullaritet tė madh, ajo (teoria e reflektimit) nuk u mor seriozisht nga qarqet akademike dhe njohėsit e mirė tė tregjeve financiare. Por vendosmėria pėr tė hyrė nė “zemėr” tė tregjeve financiare, e bėri atė njė nga pjesėmarrėsit kryesorė tė tyre, duke zbatuar kuadrin e tij konceptual nė to (tregjet financiare). Ky fakt i dha mundėsi (Soros-it) tė depėrtojė, fillimisht nė proceset e vetėforcimit dhe nė fund tė fundit edhe nė thelbin e procesit dhe vetėshkatėrrimit, tė ngritjeve e tė rėnieve ekonomike e financiare. Kėshtu, qė kjo njohje e thellė, dhe nė veēanti kriza globale aktuale, e detyroi pėrsėri, “Lojtarin mė tė mirė botėror” tė tregjeve financiare, tė kthejė vėmendjen e tij nė tregjet financiare dhe tė impenjohet nė mėnyrė mė aktive, jo vetėm nė marrjen e vendimeve investuese tė tij, por nė fund tė vitit 2007 pėr tė analizuar dhe shpjeguar gjendjen korrente tė tregjeve financiare (gjatė krizės globale qė po ndodhte). George Soros vendosi tė shkruajė librin me titull: PARADIGMA E RE PĖR TREGJET FINANCIARE: KRIZA KREDITORE NĖ VITIN 2008 DHE RĖNDĖSIA E SAJ. Tri ishin arsyet kryesore qė e shtynė Soros-in tė ndėrmerrte kėtė nismė teorike publike: Sė pari, kuptimi mė i mirė i asaj qė po ndodhte me krizėn aktuale ekonomike e financiare globale. Sė dyti, marrja mė e sigurt e vendimeve tė veta investuese. Sė treti, bindja se “teoria e tij e reflektimit”, e shpalosur rreth 20 vjet mė parė, nė librin “Alkimia e Financave”, do tė merrej seriozisht nė konsideratė, jo vetėm nga qarqet akademike e shkencore dhe drejtuesit e pjesėmarrėsit e tregjeve financiare, por, pse jo edhe nga politikėbėrėsit dhe vendimmarrėsit pėr kėto ēėshtje, nė shkallė globale. “Paradigma e re e tregjeve financiare” e Soros-it, padyshim qė bazohet dhe zhvillon mė tej filozofinė dhe teorinė e tij tė reflektimit. Kėshtu, siē pohon vetė G.Soros... “ai i kishte pėrdorur tregjet financiare si laborator pėr testimin e teorisė sė tij tė reflektimit nė librin ‘Alkimia Financiare’, por gjendja e tanishme pėrfaqėsonte pėr tė njė rast tė shkėlqyer pėr tė argumentuar ekzistencėn dhe rėndėsinė e saj...”. Ndryshe nga shumė mendime tė shfaqura deri mė tani, qė disa insistojnė se kjo krizė u ngjan krizave tė tjera qė kanė ndodhur nė 25 vitet e fundit, ai mendon se ekzistojnė dhe disa ndryshime thelbėsore. Kjo, nė radhė tė parė sepse kriza e tanishme shėnon fundin e njė epoke tė zgjerimit tė kreditit qė bazohej nė dollarin si valutė ndėrkombėtare e rezervave valutore. Sė dyti, krizat periodike (tė mėparshme) ishin pjesė e njė procesi mė tė gjerė tė ngritjes dhe tė rėnies ekonomike, kurse kriza e tanishme pėrfaqėson kulmin e njė superbumi ekonomik qė vazhdoi mė tepėr se njėzet e pesė vjet. Thelbi i ndryshimit tė paradigmės sė re qėndron nė faktin se paradigma aktuale, mbizotėruese e ditėve tona, niset nga supozimi se tregjet financiare kanė prirje drejt ekuilibrit, ēka sipas Soros-it ėshtė jo vetėm e gabuar, por dhe ēorientuese. Ndėrsa sipas paradigmės sė re, qė Soros propozon, ai nuk kufizohet vetėm nė tregjet financiare, por nė lidhjet reciproke ndėrmjet tė menduarit dhe realitetit dhe mbron pikėpamjen se keqperceptimet dhe keqinterpretimet lozin njė rol shumė tė madh nė pėrcaktimin e ecurisė sė historisė. Pėr tė argumentuar kėtė, emrit mė tė njohur tė tregjeve financiare, G.Soros, ju desh fillimisht, nė kėtė studim, tė shpjegojė shkurtimisht se si lidhet teoria e reflektimi me krizėn aktuale. Nė kundėrshtim me teorinė ekonomike klasike, e cila konsideron si tė dhėnė ekzistencėn e dijes perfekte, sipas tij, as pjesėmarrėsit e tregjeve, as autoritetet monetare dhe financiare nuk mund t’i bazojnė vendimet e tyre ekskluzivisht vetėm nė dijen e pastėr. Prandaj dhe thelbi i paradigmės sė re tė tregjeve tė G.Soros-it qėndron nė shpjegimin e ekzistencės sė njė lidhjeje reciproke reflektimi ndėrmjet perceptimit dhe realitetit, qė fillimisht shkakton vetėfuqizimin dhe pastaj vetėshkatėrrimin e proceseve tė ngritjes dhe tė rėnies ekonomike, domethėnė tė “flluskave”. Ēdo “flluskė” pėrfaqėson njėkohėsisht njė tendencė dhe njė vlerėsim tė gabuar, qė ndėrthuren nė mėnyrė refleksive. Ka ndodhur njė “flluskė” nė tregun e banesave tė SHBA, por kriza e tanishme nuk ėshtė shkaktuar vetėm nga plasja e kėsaj “flluske”. Kriza e tanishme ėshtė krizė shumė mė e madhe se krizat financiare periodike qė kemi kaluar gjatė jetės sonė. Tė gjitha kėto kriza pėrbėjnė pjesė tė asaj qė ai i quan “super-flluskė”, njė proces tė gjatė reflektimi qė ka evoluar nė kėto njėzet e pesė vitet e fundit. Ajo ėshtė shkaktuar nga njė tendencė mbizotėruese nė zgjerimin e kreditimit dhe nga njė konceptim mbizotėrues i gabuar qė ėshtė fondamentalizmi i tregut (ose siē quheshe nė shekullin e 19-tė, laissez-faire), sipas tė cilit tregjet duhet tė jenė krejtėsisht tė pakontrolluara. Krizat e mėparshme kanė shėrbyer si prova tė suksesshme, tė cilat pėrforcuan tendencėn mbizotėruese dhe konceptimin e gabuar mbizotėrues. Kriza e tanishme pėrfaqėson pikėrisht pikėn e kthesės nė tė cilėn si tendenca mbizotėruese, ashtu dhe konceptimi i gabuar mbizotėrues, nuk mund tė pėrmbaheshin mė.

“FATI I EUROS” DHE “FALIMENTIMI” I KONTROLLUAR I SHTETIT

Nė SHBA, si rrjedhojė e njė vendimmarrjeje tė shpejtė dhe veprimi tė “fortė” (masat e aleancės globale antikrizė, SHBA, G.20, FMN etj.), veēanėrisht pėrmes deficitit buxhetor dhe ndėrhyrjeve shtetėrore, u arrit deri tashti tė ndalohet rėnia ekonomike, megjithėse nuk mund tė thuhet se u pėrjashtua krejtėsisht fillimi i njė krize tė re nė formėn e W-sė. Kujtojmė kėtu se kriza aktuale ende nuk ėshtė pėrcaktuar se nė cilėn formė po paraqitet, nė atė tė U-sė, tė V-sė, apo tė L-sė. Akoma mė e vėshtirė u pėrcoll kriza nė vendet e BE-sė dhe veēanėrisht tė vendeve tė Eurozonės qė kanė njė bankė qendrore, por 12 shtete me diferenca tė mėdha nė strukturėn ekonomike, nė nivelin e zhvillimit dhe me 12 buxhete tė pavarura me nivele tė ndryshme deficiti dhe borxhi publik. Mosndėrhyrja e shpejtė nė pėrballimin e krizės sė borxheve tė mėdha greke dhe mungesa e mekanizmave tė pėrshtatshėm pėr funksionimin automatik tė sistemit unik monetar tė euros, nė pėrputhje me ecuritė e tjera ekonomike tė secilit vend anėtar, krijoi jo vetėm mosmarrėveshje tė mėdha ndėrmjet Gjermanisė nga njėra anė dhe vendeve tė tjera, me ekonomi mė pak konkurruese, me borxhe tė mėdha shtetėrore e deficite tė larta buxhetore tė kryesuara nga Greqia dhe tė pasuara nga Spanja, Portugalia, Italia etj., nga ana tjetėr. Megjithėse disi me vonesė, vendet e Eurozonės morėn njė seri masash dhe ndėrtuan njė lloj mekanizmi tė ndėrhyrjes e tė ndihmės monetare pėr vende me deficite mė tė mėdha. Por situata akoma nuk mund tė konsiderohet e normalizuar dhe sipas disa studimeve, nuk ėshtė teprim tė thuhet se vendet e Eurozonės ndodhen nė njė udhėkryq. Ato janė para dilemės: ose tė sakrifikohet pavarėsia e secilit anėtar nė fushėn monetare e financiare dhe tė kalohet nė njė qeveri unike ekonomike, duke pasur jo vetėm njė bankė qendrore me njė monedhė tė pėrbashkėt (Euron), por dhe njė politikė financiare dhe buxhetore tė pėrbashkėt, si dhe njė unifikim tė aspekteve tė tjera ekonomiko-financiare, ose do tė gjenden para vėshtirėsive e krizave tė rėnda qė mund tė shkaktojnė falimentimin e vendeve tė veēanta deri nė shkatėrrimin e plotė tė sistemit unik monetar. Pas kaq vitesh, pėr herė tė parė po botohen dhe studime mbi pasojat e mundshme tė njė falimentimi tė vendeve tė veēanta tė euros(pėr shembull tė Greqisė) ose shkatėrrimin e plotė tė sistemit tė monedhės sė pėrbashkėt europiane, d.m.th tė euros. Banka holandeze ING botoi modelin ekonometrik tė hartuar nga grupi studimor i saj me nė krye Mark Cliffi-n mbi pasojat e mundshme tė sistemit monetar tė euros me dy variante: a)falimentimin dhe daljen e Greqisė nga euroja dhe b)shkatėrimin e plotė tė sistemit tė euros e kalimin nė monedhat kombėtare tė vendeve anėtare. Studimi i botuar me titullin enigmatik “Quantifying the Unthinkable” (Njė shprehje sasiore e tė papėrfytyrueshmes), qė duke filluar nga data 7 korrik ėshtė bėrė objekt i njė analize dhe debati tė veēantė nga shumė gazeta serioze si “Financial Times”, “The Guardian” dhe tė pėrditshme tė tjera. Duke iu referuar drejtuesit kryesor tė studimit, Mark Cliffi-t, nė kėtė studim paraqiten pasojat e krizės sė euros me shifra konkrete tė nxjerra nga modelimi i tė dhėnave me dy variante. Modeli i variantit tė parė llogarit pasojat e falimentimit tė kontrolluar tė Greqisė, daljes sė saj nga euroja dhe kalimi nė monedhėn e saj kombėtare, dhrahminė. Sipas kėtij varianti, modeli arrin pėr vitet 2010-2012 nė kėto parashikime pėr uljen e PBB-sė, normėn e inflacionit, kurset valutore dhe ēmimet e pasurive tė patundshme. Konkretisht po tė jetė se falimenton dhe del nga euroja vetėm Greqia, atėherė sipas hartuesve tė modelit do tė ndodhin kėto ndryshime nė treguesit kryesorė ekonomik: pėr periudhėn 2010-2012:
A-Rėnia e PBB-sė nė %: Nė Greqi, -11; nė Irlandė, -12; nė Spanjė, -10;, nė Itali, -11; nė Portugali, -10; nė Belgjikė,-9; nė Holandė,-9; nė Francė, -8 dhe nė Gjermani,-7.
B. Parashikimet nė lidhje me inflacionin (+) ose deflacionin (-): Nė Gjermani,-5; nė Holandė +2; nė Francė +3; nė Belgjikė +2; nė Spanjė +10; nė Irlandė +11; nė Portugali +12; nė Greqi +19.
C. Parashikimi pėr rėnien (-) e ēmimeve tė banesave nė % ėshtė: Nė Greqi, -35; nė Irlandė, -22; nė Itali, -21; nė Spanjė, -18 dhe nė Portugali, -11.
Modeli i variantit tė dytė supozon shkatėrimin total tė sistemit tė euros dhe kalimi i secilit vend anėtar nė monedhėn e tij kombėtare. Sipas kėtij varianti, ndryshimi i treguesve kryesorė parashikohet:

A-Rėnia e PBB-sė nė %: Greqi, –9; Irlanda, -5; Spanja, -4; Italia, -4; Portugalia, -3; Belgjika, –2; Holanda, -2; Franca,                                    -2; Gjermania, -1.

B. Ulja e kurseve tė monedhave kombėtare tė rivendosura ndaj markės gjermane parashikohet si vijon: Nė Austri, Belgjikė, Finlandė dhe Holandė, -9%; nė Francė, 18%; nė Itali, -22%;                                                                                        nė Irlandė, Portugali, Spanjė, -45% dhe nė Greqi, -80%.

C. Shqetėsuese do tė jenė dhe ndryshimet e nivelit tė ēmimeve tė banesave tė cilat parashikohen tė bien: Nė Greqi, -35%; nė Irlandė, -4%; nė Itali, -5%; nė Spanjė, -5%; nė Portugali, -2%.

Nė bazė tė kėtyre skenarėve kuptohet lehtė se njė krizė e thellė e sistemit monetar tė Bashkimit Europian do tė krijonte jo vetėm njė krizė tė thellė ekonomike, por dhe shumė ndryshime tė tjera nė raportet e vendeve anėtare, si dhe nė raportet e tyre me vendet e tjera, e nė radhė tė parė me SHBA. Efekti mė imediat do tė ishte njė ngritje e kursit tė dollarit amerikan karshi monedhave tė vendeve tė tjera, njė vėshtirėsim tė eksportit amerikan tė mallrave me pasoja tė fillimit tė njė cikli tė ri krize jo vetėm nė SHBA, por dhe nė ekonominė globale. Ėshtė kjo arsyeja qė drejtuesi i studimit tė pėrmendur tė bankės holandeze, ING, Mark Cliff, nė njė nga intervistat e tij tė fundit thekson: “Luhatjet e tregjeve pas falimentimit tė bankės amerikane tė investimeve, “Lehman Brothers”, nė vitin 2008, do tė duken krejt tė padhembshme nė krahasim me ato qė mund tė shkaktohen nga shkatėrrimi i euros”. Nė rastin e Greqisė, sipas kėtij studimi, “largimi i saj nga euroja nuk do tė ndihmonte nė pėrballimin e problemeve tė saj ekonomiko-financiare, por do tė shkaktonte keqėsimin e treguesit tė borxhit si pėrqindje ndaj PBB”. Kėsaj, po t’i shtojmė dhe faktin e vendosmėrisė sė qeverisė aktuale greke, pėr kryerjen e reformave drastike pėr pėrballimin e krizės sė borxheve dhe duke vlerėsuar realisht pasurinė kombėtare, (vlerėn e pronave tė patundshme tė Greqisė), duket se Greqia po i largohet mundėsisė sė falimentimit.

Po ēfarė ėshtė dhe cilat janė arsyet e falimentimit tė shtetit?

Sipas revistės javore, “Der Spiegel”, qeveria gjermane po pėrpunon njė plan pėr procesin e kontrollit tė falimentimit tė shteteve (Klubi i Berlinit). (Padyshim qė me termin “falimentim” nuk nėnkuptohet shuarja, shkatėrrimi, humbja e identitetit tė shtetit). Ekspertė nga qeveria federale kanė pėrpunuar procedurėn e cila mund tė drejtojė vendet me probleme likuiditeti drejt njė falimentimi tė kontrolluar. Plani i qeverisė gjermane nuk pėrbėn njė alternativė tė Paketės Europiane tė Shpėtimit, por pėrkundrazi njė zhvillim tė mėtejshėm tė kėsaj pakete.

Po cilat janė arsyet kryesore tė falimentimit tė shtetit?

Falimentimi i njė shteti ėshtė nė thelb njė njoftim zyrtar i qeverisė, gjė qė e bėn tė njohur ndėrkombėtarisht pamundėsinė pėr tė paguar borxhet e vendit (nė tėrėsi, njė pjesė apo interesin).
Mė tej, shkaku kryesor i falimentimit tė njė shteti (ashtu si tė njė biznesi) ėshtė padyshim mbidebitimi i tij, mbidebitimi qė mund tė shkaktohet:
(A) nga njė sulm spekulativ ndaj monedhės kombėtare
(B) nga kushtet negative ekonomike nė tregjet financiare, tė cilat mund tė bėjnė tė pamundur edhe debitimin e shėndetshėm
(C) si rezultat i njė serie vitesh deficite buxhetore, gjatė tė cilave shteti shpenzonte mė shumė se sa fitonte dhe njėkohėsisht financonte deficitin e tij me kredi gjithnjė e nė rritje nga qytetarėt, investitorėt apo shtetet e tjera 
(D) nga kombinimi i gjithė faktorėve tė mėsipėrm

SHEMBUJ HISTORIKĖ TĖ FALIMENTIMIT TĖ SHTETEVE

Shembujt historikė janė tė shumtė. Qė nga viti 1750 dhe nė vazhdim, 64 vende kanė falimentuar nė 70 raste tė ndryshme-disa shtete mė shumė se njė herė. Mes kėtyre vendeve janė Gjermania (2 herė, 1923 dhe 1948), Austria (1811), Danimarka (1813), Perandoria Osmane (1876), Bashkimi Sovjetik (1918, nė kėtė rast B.S. nuk pranoi tė paguante borxhet e Rusisė Cariste), Rusia (1998), Argjentina (2002) Islanda (2007) etj.
Nė rastin e Islandės, u shtetėzuan tre bankat mė tė mėdha tė vendit, tė cilat kishin borxhe tė barabarta me 900% tė GDP.

REZULTATET NGA FALIMENTIMI I SHTETIT

Falimentimi i njė shteti rėndon tė gjithė kreditorėt e tij, vetė shtetin, ekonominė e tij dhe qytetarėt. Mė hollėsisht:
(A) Kreditorėt humbasin njė pjesė ose tė gjithė atė qė kanė huazuar, si dhe interesat e parave tė tyre. Shpesh, nėpėrmjet negociatave ndėrkombėtare, biet dakord tė paguhet njė pėrqindje e borxhit (p.sh., gjatė krizės sė Argjentinės huadhėnėsit humbėn deri nė 75% tė kėrkesave tė tyre. 
(B) Kur njė shtet falimenton, redukton nė zero detyrimet ndaj kreditorėve tė tij – gjė qė lehtėson ndjeshėm buxhetin e shtetit, si nė sasinė e interesit, ashtu dhe nė kthimin e kėsteve tė kredisė. Shteti nė thelb rėndohet me humbjen e besimit dhe besueshmėrisė sė tij, pra shteti e ka tė pamundur tė kreditohet nga tregjet financiare me interesa tė arsyeshme.
(C) Rezultatet e falimentimit tė njė shteti nė ekonominė e tij janė katastrofike. Menjėherė pas falimentimit kemi:
* Njė krizė tė madhe bankare (banka janė zakonisht ato qė e mbajnė njė pjesė tė madhe tė obligacioneve qeveritare)
* Njė krizė tė gjerė ekonomike (kėrkesa e brendshme bie, investitorėt tėrheqin nė masė paratė e tyre, prodhimi vjen duke u pakėsuar, inflacioni rritet, tregu i aksioneve shembet, tregu i pronės gjithashtu).
* Njė krizė monetare (investitorėt e huaj shmangin pėr shumė kohė njė ekonomi tė falimentuar).
(D) Falimentimi i njė shteti do tė thotė praktikisht pėr qytetarėt njė reduktim tė kursimeve tė tyre, dhe pamundėsi pėr tė tėrhequr kursimet e tyre nga bankat. Kostot indirekte, nga efektet shkatėrruese nė ekonominė e shtetit, janė shumė mė tė dhimbshme, kryesisht pėr shkak tė papunėsisė sė lartė, si dhe humbjes sė gati tė gjitha shėrbimeve sociale (arsim, shėndetėsi, etj).

* * *

Ēdo vend, anėtar ose jo i BE-sė apo Eurozonės, pėrfshi edhe vendi ynė, kanė ēfarė mėsime tė nxjerrin nga kjo “histori e krizės globale nė pėrgjithėsi dhe ajo e borxheve nė veēanti”. Veēanėrisht nė kėtė moment, qė po diskutohen dhe do tė miratohen ndryshime nė buxhetin e kėtij viti, ėshtė rasti i reflektimit sidomos nė ēėshtjen e menaxhimit tė financave publike nė pėrgjithėsi dhe tė borxhit publik dhe deficitit buxhetor nė veēanti, pėrmes masave dhe objektivave konkrete qė duhet tė merren dhe tė vendosen pėr mbajtjen nė kontroll tė tyre.