Nėnēmimi i ditėve tė fundit i lekut ndaj euros dhe dollarit nė tregun tonė tė kėmbimit shkaktoi natyrshėm jo vetėm reagimin e biznesit, por dhe debate e analiza tė shumta pėr shkaqet dhe faktorėt e kėtij fenomeni shqetėsues. Megjithėse kėmbimi i lekut nė vlerat 99.9 lekė, nė raport me dollarin dhe 139 lekė nė raport me euron nuk ėshtė nga mė tė lartat e viteve tė fundit, pėrsėri ajo qė duket mė shqetėsuese ėshtė njė tendencė e qėndrueshme disamujore e nėnvleftėsimit tė lekut ndaj dy valutave kryesore ndėrkombėtare.
Nė kėtė kohė tė turbullt krize ekonomiko-financiare ndėrkombėtare, lajmet dhe analizat pėr luhatjen e pjesės dėrrmuese tė monedhave tė botės janė mėse normale. Tė gjithė janė tė shqetėsuar, tė gjithė pėrpiqen t’i bėjnė “skanerin” e duhur ekonomive dhe monedhave tė tyre. Nga kjo situatė shumė fluide ndėrkombėtare dhe nga efektet e saj direkte e indirekte nuk mund tė bėjė pėrjashtim as Shqipėria. Problemi ėshtė qė tė mos luajmė as rolin e tė “habiturit”, as atė tė “pesimistit alarmant”, dhe natyrisht as tė “indiferentit” me justifikimin se kėshtu vendosi tregu dhe pikė. Tė mėsuar me njė lekė shumė tė qėndrueshėm gjatė njė periudhė pothuajse dhjetėvjeēare, ėshtė mėse normale qė ēdo luhatje e tij, aq mė tepėr ēdo nėnvleftėsim apo zhvlerėsim i tij, tė jetė objekt preokupimi serioz. Nė radhė tė parė pėr bizneset, sidomos pėr ato degė e sektorė qė nuk kanė cikėl tė mbyllur pėrpunimi nė vend dhe lėndėt e para i marrin nga tregjet ndėrkombėtare; sė dyti, pėr individėt qė tė ardhurat kryesore i kanė nė lekė, ndėrkohė qė janė tė detyruar tė bėjnė pagesa nė euro ose dollarė pėr kreditė qė kanė marrė nė kėto monedha, apo pėr tė realizuar blerje e shėrbime tė ndryshme qė nė tregun shqiptar ofrohen vetėm nė euro; sė treti, pėr tė gjithė njerėzit nė pozitėn e konsumatorėve sepse nėnvleftėsimi i lekut pėrveēse shkakton njė inflacion tė importuar, ēon edhe nė njė rritje tė pėrgjithshme tė ēmimeve, sidomos tė mallrave tė importuara; sė katėrti, ēdo destabilizim qė pėsojnė individėt apo bizneset, si pasojė e humbjes sė vlerės sė lekut, mund tė jetė me pasoja tė vogla apo tė mėdha pėr rritjen e pėrqindjes sė kredive tė kėqija e me probleme, pėr uljen e importeve, sidomos atyre teknologjike, pėr zvogėlimin e tė ardhurave nė buxhet, si pasojė e tkurrjes sė aktivitetit ekonomik tė njė kategorie biznesesh, etj.

Por, nėnvleftėsimi i njė monedhe lokale nė raport me monedhat valutė ka edhe disa aspekte pozitive. Sė pari, nxit dhe lehtėson eksportet duke i bėrė ato mė tė lira; sė dyti, frenon importet dhe dėrgon “mesazhe” pozitive drejt nxitjes sė prodhimit vendas, pasi i bėn ēmimet e brendshme atraktive pėr prodhuesit; sė treti, i krijon fuqi mė tė madhe blerėse e tė ardhura mė shumė atyre familjeve qė tė ardhurat kryesore i kanė nga remitancat; etj. Parė nėn kėtė kėndvėshtrim, bilanci i efekteve ėshtė kompleks dhe e rėndėsishme ėshtė tė dish tė lexosh thelbin e “sinjaleve” qė vijnė nga ecuria e kursit tė kėmbimit lekė/euro apo lekė/dollar. Eksperienca e shumė vendeve, pėrfshirė kėtu edhe vende tė vogla apo nė zhvillim, qė ngjajnė me Shqipėrinė, e kanė nėnvleftėsimin apo mbivlerėsimin e lekut si pjesė tė politikave tė tyre ekonomike e financiare nė funksion tė fazave tė ciklit dhe konjukturave tė ekonomive tė tyre.

Po cilėt janė faktorėt qė ndikojnė nė ecurinė e njė kursi kėmbimi dhe kujt duhet t’i “kėrkojmė llogari” apo tė presim qė ta ndryshojė rrjedhėn e forcimit apo nėnvleftėsimit tė lekut.
Megjithėse, pėrqindja e kėmbimit ėshtė njė fenomen mjaft kompleks dhe vėshtirėsisht i kuantifikueshėm nė ekuacione apo indikatorė tė fiksuar, pėrsėri, nė literaturėn dhe analizat e specializuara tė kėtij fenomeni identifikohen katėr faktorė apo grupe faktorėsh bazė qė ndikojnė nė kėtė dukuri.
Tė tillė janė: faktorėt psikologjikė nė vendimmarrjen e biznesit, individėve, etj.;
faktorėt konjukturorė tė tregut tė parasė;
faktorėt strukturorė tė ekonomisė dhe financave tė njė vendi;
faktorėt e ndikimit tė jashtėm ose tė konjukturės ndėrkombėtare.

Nėse duam qė leku tė ketė qėndrueshmėri dhe stabilitet nė raport me euron, dollarin, sterlinėn, etj., qoftė edhe duke pranuar ekuilibra tė rinj nė pėrqindjen e kėmbimit dhe vlerėn e tij, duhet tė jemi tė kujdesshėm dhe ta pėrballojmė problemin nė tė katėr komponentėt e mėsipėrm tė tij.

Nė faktorėt psikologjikė qė mendoj se ndikojnė nė kėtė tendencė nėnvleftėsuese tė lekut ėshtė klima e pėrgjithshme e konfliktualitetit politik dhe vlerėsimet pėr ecurinė dhe gjendjen e ekonomisė shqiptare, qė duket se nė tė dy ekstremet e tyre janė larg tė vėrtetės. Vlerėsimet e tipit “nuk na ka prekur fare kriza”, “ekonomia jonė ėshtė maksimalisht eficente”, “rritja jonė ekonomike do jetė me dy shifra”, apo tė tipit “jemi nė kolaps ekonomik total”, “kriza ka prekur ēdo qelizė tė ekonomisė”, “financat publike janė nė rrezik”, etj., natyrisht qė shkaktojnė konfuzion dhe ndikojnė nė vendimet e aktorėve ekonomikė. Direkt apo indirekt, “strehimi” mund tė gjendet te lėkundja e besimit te leku dhe ridemsionimi i strategjive apo vendimeve tė ēdo aktori ekonomik nė funksion tė monedhave mė tė qėndrueshme si euro apo dollari. Po kėshtu, edhe diskutimet formale tė tipit “shumė shpejt do futemi nė zonėn euro”, “e ka fajin leku qė ėshtė i dobėt”, “Mali i Zi, Kosova, Rumania apo Bullgaria qė kanė adoptuar euron nuk kanė problemet tona”, etj., nuk bėjnė gjė tjetėr veēse lėkundin besimin te monedha jonė. Natyrisht qė e ardhmja jonė ėshtė futja nė zonėn euro dhe pėrdorimi i euros si monedhė nė Shqipėri, por kjo pėrveē vullnetit politik, kėrkon edhe kohėn e nevojshme tė reformave strukturore integruese nė kėtė zonė. Nėse duam qė leku tė vazhdojė tė jetė sa mė i stabilizuar nė kursin e tij tė kėmbimit, ėshtė mirė qė vlerėsimet pėr ekonominė dhe financat shqiptare tė jenė sa mė realiste e tė dominohen nga fjalori teknik e profesional dhe jo nė formėn e opinioneve dhe vlerėsimeve politike, duke e bėrė ekonominė thjesht njė kalė beteje pėr kredo politike.

Faktorėt konjukturorė qė janė me veprim tė pėrkohshėm shkaktojnė shpesh efekte tė dukshme e tė rėndėsishme nė kursin e kėmbimit. Nė fund tė fundit, kursi i kėmbimit nuk ėshtė gjė tjetėr veēse “ēmimi i njė monedhe nė raport me njė tjetėr” dhe raporti i tyre kėrkesė ofertė nė treg bėhet determinues. Nga kjo pikėpamje ne kemi njohur mjaft raste nė gjithė kėtė periudhė tranzicioni, kur leku ėshtė vėnė nė presion pozitiv apo negativ nė kėrkesėn dhe ofertėn nė raport me euron apo dollarin. Tashmė tė gjithė e dimė se nėntor dhe dhjetor apo korrik, gusht e shtator, leku forcohet si pasojė e “bollėkut” tė eurove qė hyjnė nė Shqipėri nga emigrantėt apo turistėt, etj. Po ashtu e dimė se nė janar, shkurt e mars leku dobėsohet si pasojė e mungesės sė hyrjeve masive tė eurove, si dhe kėrkesės sė madhe pėr to nė treg, meqenėse njė kategori e caktuar kompanish e kthejnė fitimin e tyre vjetor nga lekė nė euro, pra bėhen kėrkues dhe blerės tė mėdhenj tė euros nė pak ditė apo javė. Po kėshtu, edhe nė rastet kur tregtarė tė mėdhenj bėjnė blerje masive eurosh apo dollarėsh nė pak ditė pėr kategori tė caktuara mallrash importi. Natyrisht qė nė faktorėt konjukturorė ndikojnė edhe veprimet spekulative nė tregun monetar, por qė deri tani nė Shqipėri nuk rezulton qė kėto tė kenė pėrmasa shqetėsuese apo ndikuese. Parė nėn kėtė optikė, ēdo lloj mase qė e bėn sa mė tė njėtrajtshme kėrkesėn pėr euro apo dollarė gjatė vitit, si dhe ngushtimi i ēdo mundėsie pėr spekulim nė tregun monetar do tė ndihmonte kursin e kėmbimit nga goditjet.

Ndryshimi i kursit tė kėmbimit i ditėve tė fundit duket se ka ardhur kryesisht nga ky grup faktorėsh. Shumė tė rėndėsishėm pėr shkallėn e ndikimit tė tyre janė faktorėt strukturorė. Ndėr tė tjera, ne kemi pasur njė lek tė fortė e tė qėndrueshėm sepse nė 10-12 vitet e fundit kemi pasur tregues makroekonomikė tė qėndrueshėm e stabėl. Dy apo tre vitet e fundit ku patėm njė ndėrthurje tė krizės globale me shumė efekte mbi ekonominė tonė me situatėn elektorale dhe paqartėsitė politike, disa nga treguesit makroekonomikė nuk janė tė stabilizuar. Borxhi publik, bilanci i pagesave, deficiti buxhetor, deficiti tregtar, realizimi i tė ardhurave publike, investimet e huaja, financimet publike, rritja ekonomike, papunėsia, investimet nė teknologjitė e reja, ecuria e kredisė, ulja e remitancave, etj., kanė shfaqur mjaft probleme e devijime nga disa standarde tė domosdoshme eficence pėr njė ekonomi tė shėndoshė e nė ekuilibėr. Natyrisht, qė e gjithė kjo ėshtė njė nga faktorėt qė ndikojnė nė qėndrueshmėrinė dhe kursin e kėmbimit tė lekut. Shpesh nė media artikulohet kėrkesa qė Banka e Shqipėrisė tė ndėrhyjė nė tregun monetar sa herė qė leku nėnvleftėsohet. Natyrisht qė Banka e Shqipėrisė e ndjek me vėmendjen maksimale ecurinė e lekut dhe nė gjithė politikėn monetare apo operative tė saj ėshtė e kujdesshme pėr qėndrueshmėrinė e tij, por nuk duhet harruar se Shqipėria hyn nė grupin e atyre vendeve qė kanė adoptuar kursin fleksibėl tė kėmbimit tė lekut dhe pėr pasojė vlerėn e tij nė treg e pėrcakton kėrkesė-oferta pėr tė. Prandaj, duhet kuptuar drejt, se edhe nė rastet kur mund tė bėhen ndėrhyrje monetare pėr tė rregulluar ekuilibrin kėrkesė-ofertė, ato janė tė pėrkohshme dhe pėrgjithėsisht rregullojnė devijimet qė vijnė si pasojė e efekteve konjukturore.
Kemi ardhur nė njė pikė, qė modeli jonė ekonomik duhet tė ndryshojė, qė burimet e tė ardhurave, sidomos ato nė euro e dollarė, duhet tė diversifikohen e tė bėhen mė tė qėndrueshme, qė tė fillojė realisht e me baza shkencore procesi i njė konvertimi tė shpejtė tė ekonomisė dhe financave tona me standardet dhe kėrkesat e BE-sė. Nė ekonominė e globalizuar dhe integruar, ēdo dobėsi strukturore e njė ekonomie nė raport me ekonomitė e zhvilluara reflektohet ndjeshėm te fuqia apo dobėsia e monedhės sė saj, dhe nė rastet kur monedha ėshtė e pėrbashkėt, te ēmimet dhe fuqia blerėse.

Dhe sė fundi, faktorėt e jashtėm qė kanė tė bėjnė me forcimin e monedhave apo luhatjet e tyre nė tregjet ndėrkombėtare. Jo pak herė nė kėto 18 vite, ecuria e lekut ėshtė ndikuar nga kėto luhatje tė markės, lirės, frangut, euros, dollarit, stėrlinės, yenit, etj. Kėtė lloj ndikimi ėshtė zor qė ta ndalosh apo modifikosh strukturalist, sepse atje veprojnė faktorė shumė tė mėdhenj e tė rėndėsishėm nė ekonominė dhe financat ndėrkombėtare, por gjithsesi, e rėndėsishme ėshtė ta ndjekėsh me kujdes dhe tė bėsh politikat pėrshtatėse mė tė mira nė kuadėr tė trendeve tė tij. Nė rritjen e fundit tė vlerės sė euros dhe dollarit nė tregun shqiptar nuk duket se ka ndodhur njė ndikim i kėtij faktori.