Sistemi i tregut tė lirė, i drejtuar siē ėshtė nga motivi i fitimit, portretizohet nganjėherė si tė jetė nė thelb i pavlerė dhe amoral. Ende ėshtė njė traditė e fortė qė lidh kapitalizmin me sjelljen etike duke e parė kėtė tė fundit edhe si njė kontroll mbi tepritė dhe si njė domosdoshmėri pėr arritjen e suksesit nė treg. Ndonjėherė harrohet se Adam Smith, i mbajtur pėrgjithėsisht si babai i ekonomiksit, ėshtė gjithashtu autor i "Teoria e Ndjenjave Morale" dhe se Maks Veber, sociologu i famshėm e lidhte punėn e shumtė dhe vlerat morale me pėrparimin e kapitalizmit nė botėn perėndimore.

Pas Enron, Worldcom, Parmalat dhe skandaleve tė tjera, njė vėmendje e pėrtėrirė ju kushtua mbėshtetjes etike tė njė ekonomie tregu tė shėndetėshme. Nė Rumani gjithashtu, njė sėrė skandalesh biznesi, tė lidhura me marrėveshjet e privatizimit dhe rregullimin e tregjeve, kanė ngėrthyer vėmendjen e publikut rumun. Provat e ujdive tė dyshimta dhe tė tjera shpėrdorimeve kanė zemėruar shumė njerėz, duke i bėrė disa tė mendojnė se rumunėt t[ gjithė janė ngurrues rreth pėrqafimit tė kapitalizmit. Linja e arsyetimit megjithatė ėshtė e njėanėshme, e mbithjeshtėzuar dhe mashtruese. Ėshtė njė gjė tė thuash se njerėzit duan njė formė mė tė ndershme kapitalizmi dhe krejt tjetėr tė thuash se e shpėrfillin kapitalizmin krejtėsisht.

Virtutet e pamohueshme tė kapitalizmit e bėnė atė tė fitonte betejėn ideologjike me komunizmin dhe sistemin e komandės. Nė lidhje me ndarjen e burimeve, ēmimet e vėna tė tregut dhe aftėsinė pėr tė llogaritur me transparencė kostot dhe pėrfitimet, njė ekonomi tregu ka pėrparėsi tė qartė. Por ka edhe mė. Kapitalizmi kultivon njė virtut tė veēantė: frymėn e sipėrmarrjes. Siē mund tė jetė industrialisti, menazheri apo politikėbėrėsi, ėshtė shpesh njė figurė e ndryshme, sipėrmarrėsi, qė ėshtė mė i afti tė njohė mundėsitė e reja tė mėdha dhe t'i kthejė ato nė kapital.

Nė njė Evropė tė zgjeruar ne na duhet njė kapitalizėm qė tė punojė nė mėnyrė ekonomike dhe sociale. [Getty Images]

Hajek, Kirszner, Rothbard, Shumpeter dhe Shkolla Austriake nė pėrgjithėsi kanė dhėnė njė kontribut thelbėsor pėr tė spjeguar rolin e frymės sė sipėrmarrjes nė zhvillimin ekonomik. Pa sipėrmarrėsit dhe pėrzjerjen e mendimit tė tyre vizionar e praktik , pėrparimi do tė ishte shumė mė i ngadalshėm. Konsideroni se ē'do tė thotė Bill Gejts nė historinė e Microsoft Corporation dhe bile edhe nė industrinė e IT si tė tėrė apo mėnyrėn se si njė ekip menazherėsh tė talentuar nė Nokia e kthyen firmėn finlandeze nė njė yll tė industrisė botėrore tė telekomunikacionit.

Megjithatė, tė tilla figura ndajnė tregun me lloje mė pak tė nderuara. Dhe vetė kapitalizmi vjen nė njė varietet formash jo tė gjitha shembėllore. Nė shumė vende tė Amerikės Latine pėr shembull, ai ėshtė shoqėruar nga oligarkė, polarizim eksterm tė tė ardhurave, trazira publike dhe me raste, luftė tė hapur si dhe me shkelje tė shpeshtė tė lirive civile. Nė Azi, njė formė shtetėrore e kapitalizmit vė gjurmėn e vet nė politikėn e brendėshme e cila ka tipikisht njė prirje autoritariste. Kur njerėzit idealizojnė kapitalizmin, zakonisht e bėjnė kėtė referuar "demokracive liberale", Shteteve tė Bashkuara. Kanadasė, Australisė, Zelandės sė Re. Por edhe demokracitė liberale nuk janė monolite. Disa kanė bėrė njė dallim tė besueshėm midis tė ashtuquajturit model anglo-sakson dhe njė modeli "kontinental". I pari ėshtė mė liberal nė kuptimin evropian, ndėrsa tjetri ėshtė mė i ndjeshėm ndaj ēėshtjeve sociale.

Mbi tė gjitha, kapitalizmi zhvillohet. Mė saktė, racionaliteti individual apo nė grup, qė i refereohet kapacitetit pėr tė drejtuar, prek sjelljen, jetėn organizacionale dhe politikėn. Pėr shembull sot disa kritikojnė ashpėrsinė e legjislacionit Sarbanes-Oksli, Reforma e Financave tė Kompanisė Publike dhe Akti i Mbrojtjes sė Investitorit tė 2002, pėr shkak se ai mund tė shkaktojė konkurrencėn nė ekonominė globale. Nga ana tjetėr, njė legjislacion i tillė u kėrkua nga njė publik i zemėruar amerikan nė pėrgjigje tė njė funksionimi tė papėrshtatshėm tė tregjeve financiare e tė energjisė, pėr tė mos pėrmendur konfliktet e shumta tė interesave dhe abuzimin e pushtetit. Depresioni i Madh gjithashtu bėri tė nevojshme futjen e masave strikte me qėllim qė tė shpėtonte kapitalizmin nga rreziqet e veta. Forcat e shfrenuara tė tė tregut mund tė sjellin plojė e mizerje pėr shumė njerėz dhe politika publike ka njė rol pėr tė luajtur pėr ta shmangur kėtė.

Murrej Rothbard mbrojti rolin e sipėrmarrjes nė zhvillimin ekonomik. [Wikipedia]

Njė dyzim i thjeshtė midis kapitalizmit dhe komunizmit mund tė kishte patur kuptim nė 1989 por tani ėshtė larg prej tė qėnit me kuptim. Mė saktė, ēėshtja e rėndėsishme sot ka tė bėjė me atė se ēfar forma tė kapitalizmit po zhvillohen nė Evropėn Qendrore dhe Lindore dhe nė zona tė tjera tė botės. Hyrja nė BE nuk jep njė pėrgjigje qartėsisht tė pėrcaktuar pėr kėtė. Shkalla nė tė cilėn ligjet respektohen dhe tregjet funksionojnė nė vendet anėtare tė BE ėshtė me rėndėsi tė vazhdueshme. Bota e biznesit ka rregullat e qėndrimit tė ndershėm. Pa tė tilla rregulla biznesi do tė kthehej nė njė xhungėl. Kur kėrkimi i rentave tė pamerituara dhe korrupsioni janė tė kudondodhshėm, kur politikanėt e gjykatėsit mund tė blihen lehtė, ekonomia dhe politika e brendėshme bėhen tė kalbura. Ky nuk ėshtė tipi i kapitalizmit qė mund ta bėjė shumicėn e shtetasve tė lumtur e me dinjitet.

Nevoja nė BE pėr tė t'ju pėrshtatur presioneve tė globalizmit dhe demografisė nuk ėshtė njė arsye pėr tė hedhur poshtė moralin dhe nevojėn pėr respekt tė ndėrsjelltė. Nė njė Evropė tė zgjeruar ne kemi nevojė pėr njė kapitalizėm qė punon ekonomikisht e nė mėnyrė sociale. Qė tė ndodhė kjo, liria e tregjeve duhet tė shoqėrohet me rendin e ligjit i cili duhet tė ndėshkojė ata qė janė tė pakujdesshėm dhe pa respekt ndaj interesit publik.

Njė sektor publik i mbifryrė e i korruptuar duhet tė luftohet ashpėr dhe ka shumė ende pėr tė bėrė lidhur me kėtė nė vendet e reja anėtare tė BE. Nė tė njėjtėn kohė, nuk duhen mbyllur sytė ndaj keqbėrjeve nė sektorin privat gjithashtu. Me qėllim qė tė pėrqafohet me gjithė zemėr nga shtetasit, njė ekonomi tregu kėrkon njė busull morali. Kėrkimi i fitimit ėshtė thelbi i njė ekonomie tregu dhe pa efektshmėri pėrparimi ėshtė i paimagjinueshėm. Por kur vlerat dhe njė sens drejtimi humbasin, lidhja sociale shkrihet dhe sistemi prishet. Ėshtė pėrgjegjėsi e politikės publike tė pėrpiqet e tė korigjojė tė kėqiat qė prekin funksionimin e tregjeve dhe tė merren me pasojat sociale tė lakmisė, mungesės sė ndershmėrisė dhe cinizmit. Njė kapitalizėm i ndershėm kėrkon tė tillė politikėbėrje, tamam ashtu siē kėrkon virtutet e gjetura nė qėniet njerėzore ndėrsa ato rreken nė ndjekje tė lumturisė dhe shpėrblimeve materiale.